'Schrödinger’in Kedisi'yle tanışmak

Safter Korkmaz

Dört yaşındaki çocuğa, kuantum fiziğiyle ilgili bir düşünce deneyini nasıl anlatırsınız? “Olmaz öyle şey” demeyin hemen. Gidin en yakın kitapçıya ya da durun, gitmeyin. İnternet var elinizin altında, basın birkaç tuşa; inceleyin bakalım Drew Daywalt'ın Bu Kutunun İçinde Ne Var? (Domingo Yayınları) isimli kitabını. Görün bakın, kitabın kahramanları maymun ve pasta, ne de güzel selamlıyorlar “Schrödinger’in Kedisi”ni.

Ben, bu meşhur kediyle ancak lise çağlarında tanışmış; fakat Schrödinger’in tasarladığı düşünce deneyini kaba taslak anlayabilmem yıllarımı almıştı. Tabii konu kuantum fiziği olunca, çocukluğunda tek başvuru kaynağı altı ciltlik eski “Hayat Ansiklopedisi” olan birini örnek almak sağlıklı olmaz belki. Öte yandan korona virüsü salgını nedeniyle, içler acısı hâli bir kere daha faş olan “milli eğitim sistemini” düşününce, kendime çok da haksızlık etmemem gerektiğini fark ediyorum. Siz sayın okuru tenzih ederim elbette, ama sokakta rastgele çevireceğim 10 yetişkinden 6-7’sinin, Schrödinger’den de kedisinden de bihaber olduklarına dair iddiaya girebilirim. Eh, bilmeyiversinler, ne gam! Hepimiz kuramsal fizikten anlayacak değiliz ya...

Öte yandan aynı çoğunluğun, “Ben evrime inanmıyorum” diye ortalıkta geziniyor olmasına ne buyrulur? Bilimsel bir teori ve “inanma” eylemini yan yana getiren, ancak şaşılası bir yöntemsel karmaşa olsa gerek. “Ne var bunda” demeyin ne olur. Bunun ucu, bugün karşılaştığımız “Ben korona virüsüne inanmıyorum ki maske takayım” vurdumduymazlığına kadar gider.

Oysa korona virüsüne inanmayan o arkadaş, çocukluğunda, Bu Kitabı Yalama (Idan Ben-barak, Uçanbalık Yayınları) ya da İçimizde Neler Oluyor? Sizi Yuvaları Zanneden Mikroplar (Claire Eamer, Meav Yayınları) gibi kitaplarla karşılaşsaydı; virüslere inanmak değil, onlardan korunmak gerektiğini öğrenebilirdi. Üstelik bu aynı arkadaş, ilkokul sıralarında Bizim Büyük Ailemiz - Bir Evrim Öyküsü (Lisa Westberg Peters, Nesin Yayınevi), Yaşam - Evrimin Muhteşem Hikâyesi (Jakob Brodersen - Pernille Engsig Eskildsen, Dinozor Çocuk Yayınları), Evrim Devrim (Robert Winston, Tudem Yayınları), Türlerin Kökeni (Charles Darwin - Yeniden Anlatan ve Resimleyen Sabina Radeva, Domingo Yayınları) gibi kitaplara erişebilseydi; evrimin, doğanın tartışılmaz bir gerçeği, evrim teorisinin de bu gerçeğe dair bilimsel bir açıklama olduğunu bilirdi.

ÇOCUK VE GENÇLER İÇİN YAZILMIŞ BİLİMSEL BAŞVURU ESERLERİ

Bizimki gibi, eğitim sistemi 2-3 yılda bir sil baştan kurgulanan ve müfredatı bilimden çok inanca göre biçimlenen coğrafyalarda, çocukların yaşlarına uygun bilimsel başvuru eserlerine erişimi büyük önem taşıyor. Üstelik yalnızca kendilerinden esirgenen bilimsel bilgi ve yönteme ulaşmak için de değil! Merak duygusunu körelten, hayal gücünü öldüren ezberci sistemin dişlileri arasında yontulup gitmemek için de...

Ezberci ders kitapları ve sıkıcı ders işleme yöntemlerinden şikâyet etmeyen öğrenci yoktur. Çoğu çocuk için okul yılları, “Peki, bu bilgi gerçek hayatta ne işime yarayacak?” sorusu eşliğinde formüller ve kısa yollar ezberleyerek geçer. Oysa öğrenmenin daha eğlenceli daha bilimsel daha kalıcı yolları vardır. Çocuklar için hazırlanmış popüler bilim kitapları, bu minvalde önemli başvuru kaynaklarıdır. Örneğin Tehlikesavar Matematik Cambazları (Sean Connolly, Tudem Yayınları), Matematik Oyunları - Şekiller, Yer Bulma ve Konum Belirleme (Andrew King, İletişim Yayınları) gibi kitaplar çocuğa, matematiğin yaşamla bağını kavrama ve problemleri eğlenerek çözme olanağı sağlar. Sadece matematik değil elbette; fizik, kimya, coğrafya, felsefe, tarih... Kısacası tüm bilimsel disiplinler popüler bilim kitaplarının konusu olabilir. Bahsettiğim bu çeşitliliği, türe ait bazı örnek kitapları listeleyerek görünür kılabilirim sanırım.

• Hubert Reeves Anlatıyor: Biyoçeşitlilik (Hubert Reeves – Nelly Boutinot, Kuraldışı Yayınları)
• Ağaçların Nasıl Konuştuğunu Duyuyor musun? - Ormanda Küçük Bir Keşif Gezisi (Peter Wohlleben, Kitap Kurdu Yayınları)
• İlk Kuantum Fiziği Kitabım (Sheddad Kaid – Salah Ferrón, Domingo Yayınları)
• Atlas – Kıtalar, Denizler ve Kültürler Arası Yolculuk Rehberi (Aleksandra Mizielińska- Daniel Mizieliński, Domingo Yayınları)
• İnsan Vücudu - İçeride Neler Oluyor? (Glenn Murphy, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları)
• Einstein’ın Beynini Yemek - İyi, Kötü ve Sözde Bilim (Diane Swanson, Çınar Yayınları)
• Felaketsavar Bilim Tutkunları (Sean Connolly, Tudem Yayınları)
• Evren Avuçlarının Arasında (Sonia Fernandez-Vidal, Kolektif Kitap)
• Çorbadaki Ekoloji (Mariela Kogan, Ileana Lotersztain, Pan Yayıncılık)
• Çorbadaki Kimya (Silvana Fucito, Ileana Lotersztain, Pan Yayıncılık)
• Kola Fıskiyeleri ve Sıçrayan Boya Bombaları (Jesse Goossens – Linde Faas, Can Çocuk Yayınları)
• Bil Bakalım Serisi (13 kitap, Yapı Kredi Yayınları)
• Zaman Tüneli (Peter Goes, Hep Kitap)

Hemen altını çizmeliyim ki okura bir fikir vermesi için paylaştığım bu liste oldukça eksik. Bu kitapların dışında da pek çok değerli bilimsel eser var çocukların ilgisine sunulmuş. Son birkaç yılda yayımlanan ve okuma şansı bulduğum kitapların bazılarını paylaşabildim sadece.

ÜLKEMİZDEKİ DURUM

Çok değil, bundan 10 yıl öncesiyle kıyaslandığında çocuklar için üretilen popüler bilim kitaplarının sayısında bir artıştan söz edebiliriz. Sadece niceliğe yansıyan bir artış değil yaşanan. Kitapların çeşitliliğinde ve niteliğinde de ciddi bir sıçrama dikkatimizi çekmekte. Üstelik, çoğu durumda türe ait kitaplar, muhteşem illüstrasyonlarının yanı sıra büyük boy özenli baskıları ve kalın kapaklarıyla oldukça albenili olarak okurun karşısına çıkıyor. Belli ki kimi yayıncılarımız bu alandaki ihtiyacı tespit etmiş ve harekete geçmiş durumda. Bu sevindirici bir gelişme.

Peki yeterli mi? Elbette hayır! Ülkemizde, çocuk ve gençler için yayımlanan bilim kitaplarının ve bu kitaplara erişebilen okurların sayısı hâlâ oldukça sınırlı. Dünya literatürüne kazandırılmış türe ait örneklerin sayısı ve okunurluğu gözetildiğinde, ülke yayıncılığımızın bu alandaki zayıflığı fazlasıyla göze batıyor. Tabii bu zayıflıkta, yayıncılığa has sorunların (maliyetler, dağıtım sorunları vb.) yanı sıra siyasal iktidarın kısıtlayıcı, yönlendirici iradesi de oldukça etkili. Görünür sansür ve yasaklama mekanizmalarının yanı sıra, bakanlıklarca açıklanan “tavsiye edilen kitaplar listesi” gibi garabetler kimi kitapların okullara, kütüphanelere girişini engelleyebiliyor. Örneğin evrimi anlatan kitaplar gibi...

Çocuk ve genç okurun popüler bilim kitaplarına yaygın erişimini engelleyen, sadece siyasal iktidarın kısıtlamaları da değil elbette. Çocuklar adına kitap seçen yetişkinlerin (ebeveyn, öğretmen, kütüphaneci vb.) konuya uzaklıkları ve yetersizlikleri de yaşanan başka bir handikap.

Okurun kitaba erişimini sınırlayan bir diğer faktörse kitap fiyatları. Yukarıda sözünü ettiğim “albenili” popüler bilim kitapları, etiketlerindeki büyük rakamlarla da dikkati çekiyorlar. Yurt dışı telifleri, artan kağıt/baskı maliyetleri ve en önemlisi fahiş dağıtım bedelleri yüksek fiyatları zorunlu kılabiliyor. Öte yandan, çocuk ve gençleri bilimsel bilgi ve yöntemle buluşturmayı, tüm yayıncılar kendilerine görev edinmeli diye düşünüyorum. Daha çok çocuk ve gencin bu kitaplarla buluşabilmesi için farklı formüller üretmek zorundayız.

YERELDEN BESLENEN POPÜLER BİLİM YAYINCILIĞI

Dikkatli gözler, yazının başından bu yana bahsettiğim tüm kitapların yurt dışı kaynaklı olduğunu fark etmiş olmalı. Ne yazık ki ülkemizde, çocuk ve gençler için üretilen bilim kitaplarının ezici çoğunluğu yabancı yazar ve çizerlerin kaleminden çıkmış durumda. Türkiyeli yazar ve çizerlerin imzasını taşıyan az örnek var raflarda. İlk aklıma gelen birkaç tanesi: Çocuklar İçin Evrim (Ali Demirsoy, Asi Kitap), Primatlar Banyo Sırasında (Mustafa Kemal Yılmaz, Uçanbalık Yayınları), İşlem Tamam Serisi (Toprak Işık, Tudem Yayınları). Tabii eksik bir liste bu ve örnekler çoğaltılabilir; ama yine de oldukça sınırlı kaldığı görülecektir.

Peki, yazar ve çizerlerimizin, çocuklar için daha çok bilim kitabı üretmesi neden önemli? Sorunun bir yanı, elbette yayıncılığımızın, bu uzmanlık gerektiren alandaki gelişimiyle ilgilidir. Bilim dilimizin ve bilimsel anlatı tekniklerimizin oluşması, illüstrasyonlarda ve grafik sunumda türe özel ustalığın gelişimi ancak yereldeki üretimin artışı ile mümkün olacaktır. Sorunun bir diğer yanı da yerelden beslenen bilimsel eserlere duyulan ihtiyaçtır. Örneğin, çocukların yaşadıkları coğrafya ve iklime has bitki örtüsü ve hayvan çeşitliliğine dair yazılmış popüler bilim kitaplarıyla buluşması yakıcı bir ihtiyaç olarak önümüzde duruyor. Yaşadığımız coğrafyanın ve ait olduğumuz toplumsal yapının ihtiyaçlarına yanıt arayan, kültürel kodlarımızın zenginliklerinden beslenen ama yanlışlarına da yanlış deme cesareti gösteren bir bilimsel gelenek, belki de ilk adımlarını bu şekilde atacak.