Ahmet Oktay'dan Edip Cansever'e: Şiir ve otel

DUVAR - Yol, yolculuk ve göç olgusunun modern zamanlarda ortaya çıkardığı en önemli uğraklardan, mekânlardan biri olmuştur oteller. Hiç kuşkusuz bunda modern yaşantının hareketli ve akışkan niteliğinin dayattığı zorunluluğun ve zorlayıcılığın büyük payı vardır. Hareket, hız, akışkanlık modern dönemde tarihin önceki dönemlerine göre çok daha fazlasıyla egemen olmuştur yaşama. Marx’ın ifadesiyle modernizm, katı olan her şeyi buharlaştırırken insanı da yersiz, yurtsuz ve evsiz bırakan bir süreç. Otellerin bu boşlukta ortaya çıktığını; yolculara ya da yolda olanlara, hiçbir yere gitmese bile her an gidecekmiş gibi yaşama tutunanlara, varoluş tarzları “hiçbir yerdelik” ya da “her yerdelik” üzerine kurulmuşlara mekân olduğunu söyleyebiliriz. Ancak otellerin zaman içinde önemli ölçüde değişim geçirdiği, buna karşın yerleşik algısının nerdeyse aynı kaldığı görülüyor. Otel yalnızca yolculukta bir durak değildir. Aynı zamanda coğrafyanın ve mekânın değiştiği süreçten bir kesittir. Yolculuğa mola verilen otellerde, insanın içsel yolculuğu durmaz. Yolda olmanın durdurulamaz akışı başlamıştır bir kez. O nedenle hangi süreyle olursa olsun sığınılan otel odası, (otel odaları bir sığınaktır evet) asla bir yerleşme hali değil, tam anlamıyla bir duraktır. Ama asla “son” olmayan bir durak. “Otel insanı” için en belirleyici olanın yersiz yurtsuzluğunun açık saçık biçimde dışa yansımasıdır diyebiliriz.

'EV'İN POETİKASI

“Otel insanı”na karşın bir de “ev insanı” var mıdır? Oteli belki kısaca evden uzak kalmış, hatta kopmuş insanların mekânı olarak değerlendirebiliriz. Bu yönüyle “Otel insanı”yla “ev insanı” arasında bir ayrım söz konusu olabilir. Ancak çağımızda “ev” ne kadar var ve mümkünse “ev insanı” da o kadar var ve mümkün olabilir. Ünlü Fransız düşünür Gaston Bachelard “Mekânın Poetikası” adlı yapıtında evle ilgili düşüncelerini de dile getirir. Bachelard’a göre ev “düşlemeyi barındırır, düşleyeni korur ev, huzur içinde düş kurmamızı sağlar. Ev hem beden hem de ruhtur. İnsan varlığının ilk dünyasıdır.”

Modernizm iki yüzlüdür diyebiliriz. Bir yüzünde her şeyin gelip geçiciliğini tüm çıplaklığıyla vurgulayan 'life stil'i yer alır. Bununla birlikte bir de karanlık yüzü vardır. Orada da dünyada ebediyen kalma iştahıyla kontrolden çıkmış bir “sermaye gücü” yer alır. Talana, yağmaya, yıkıma dayalı bu barbar anlayışın egemenliği yalnızca mekânların tüketimini değil, evlerin de aslında birer otele dönüşmesini sürdürüyor. Var olan koşullarda bu kontrolsüz gücün sahipleri, bu sermaye barbarlığının failleri de dahil, artık hiç kimse, evet, evinde değildir. Buna karşılık herkes gücünün yettiği, imkânlarının elverdiği ölçüde bulduğu bir otele yerleşiyor diyebiliriz. Kimileri gökyüzünün şakağına adeta bir namlu gibi dayanmış kulelerde sürdürüyor yaşamını… Kimileri göçmen kampında, kimileri kaldırımlarda, parklarda, kimileriyse eğer batmamışsa, açıkta sığınma talebi beklediği gemilerde… Bu bahiste zalim de, mağdur da evde, evinde olmanın “huzurundan” mahrum kalmış durumda… Yani özetle aslında herkesin evsiz kaldığı; mutlak evin de, en büyük otellerin de sokaklar olduğu bir çağda yaşıyoruz.

Ahmet Oktay

Ahmet Oktay “Gece Defterleri” adıyla yayımlanan günlüğünde Orhan Kahyaoğlu’yla yaptığı söyleşiye değiniyor. Sözü “Ağıtlar ve Övgüler” kitabında yer alan son şiirde temel mekânın otel olmasına ve bu motifin Edip Cansever’de de önemli bir yer tuttuğuna getirerek şunları yazıyor: “Otel, bizim kuşak için (Cansever, Uyar, E. Ayhan, ben, vb) bir nirengi noktası ya da bilimsel söyleyişiyle matris - gerçekten de Attilâ İlhan'dan devralınmış ("Emperyal Oteli", "Pia" vb nice şiiri) otel kavramı, 1950-1960 (hatta 1970) şiiri içinde önemli bir yer edinmiştir” diyor. Oktay günlüklerinde yer verdiği otelle ilgili düşüncelerini şöyle tamamlıyor: Yahya Kemal'in yanına soru işareti koymuşum. Gerçekten de ömrü otel odalarında geçmiş bir şairin bu öz mekânına hiç değinmemesi şaşırtıyor insanı. Kim bilir neden? Oysa Necip Fazıl, otelin şiirsel potansiyelini hemen görmüştür. Yahya Kemal, somut olguları fazla önemsemiyordu belki de. Şiiri iyice duyguya ve düşünceye çekmek, soyutlamak istiyordu.”

Otel hem mekân, hem ortam hem de imge olarak modernizmin bir sonucu olduğunu bir kez daha vurgulayalım. Dünyaya egemen olan kapitalistleşme, daha eski ve kadim mekânlar olan ticaret yolları üzerindeki hanların da dönüşmesine yol açmıştır. Bununla birlikte oteller zaman içinde mekân olarak değişse de imgesi ve bellekteki yeri hemen hemen aynı kalmıştır.

Modern Türkçe şiirde önemli bir motif olarak otel imgesinin nasıl oluştuğunun ve yansıtıldığının izini sürelim istedik.

Faruk Nafiz Çamlıbel

Ahmet Oktay’ın kuşağıyla birlikte kendisinden önceki ve sonraki şair kuşakların da yaşantısında önemli olduğunu belirtmesine karşın modern Türkçe şiirde otel imgesini etkili ve dönüştürücü biçimde kullanarak şiirlerinde yansıtan şairlerin sayısı çok değil. Bıraktıkları iz ve etki bakımından otel şiiri ya da şiirleriyle saptanabilen üç şairden söz edebiliriz… Belki bu üç isme bir dördüncü olarak “Han Duvarları” şiiriyle Faruk Nafiz Çamlıbel eklenebili.. İstanbul’da otellerden başka evi olmamış bir şair olmasına karşın bundan şiirlerinde hiçbir zaman söz etmemiş Yahya Kemal’e karşın onu üstat olarak gören ve şiir anlayışının da takipçisi olan bir ismin, Faruk Nazif Çamlıbel’in “Han Duvarları”nı yazması hem ilginç hem de düşündürücüdür. Ancak Çamlıbel’in “Han Duvarları” yazıldığı tarihte bile duyarlılık olarak ve dile getirdiği yaşantıyla eski bir şiirdir. Yazıldığı dönemden daha eski zamanlara ait bir duyarlılığı yansıtır. Şiirin dilinin yeniliğine karşın duygu ve duyarlılık olarak bir yeniliği yoktur. Zamana yenilmiş bir şiirdir. Bu farkın hanın eskiliğinde ve otelin yeniliğinde de ortaya çıktığını ve yansıdığını söyleyebiliriz. Şiirin yazıldığı dönemde artık han geçmişte kalan bir hayat tarzının otelse yeni hatta henüz ufukta olan bir geleceğin habercisidir. Şair ufku görememiştir. Aslında ufka baktığı da söylenemez. Yeri gelmişken yeniliği ıskalamış olmak açısından da dikkat çeken “Han Duvarları”nı birkaç dizeyle anımsayalım:

Alaca bir karanlık sarmadayken her yeri

Atlarımız çözüldü, girdik handan içeri.

Bir deva bulmak için bağrındaki yaraya

Toplanmıştı garipler şimdi kervansaraya.

Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı,

Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı.

Edip Cansever

Modern Türkçe şiirin “otel şairi” nitelenmesine de uygun üç ismi sırasıyla Necip Fazıl Kısakürek, Attilâ İlhan ve Edip Cansever olarak sayılabilir… Otel imgesi Necip Fazıl da psikanaliz gerektiren duygusal süreçlerin dışavurumu olarak görünürken Attilâ İlhan’da yaşantının gerçekleştiği mekânlardan biri olarak yer bulur. Son kitabı oteller kentine gelinceye kadar otel motifini birçok şiirinde işleyen Edip Cansever’de ise gerçek anlamda bir imgeye, modern insanın varlık ve varoluşundan kaynaklanan yalnızlığın imgesine dönüşür.

Bilindiği üzere Necip Fazıl Kısakürek’in şairliği aslında ilk şiirlerini yayımladığı 1924’le bir şeyhin müridi olarak yol ve yön değiştirdiği 1934 yılları arasındaki dönemi kapsar. Bu süreçte yayımlanan şiirleri ve kitaplarıyla şairliğini kabul ettirir ve pekiştirir. Ünlü şiiri “Otel Odaları” da bu dönemde yazılmış ve yayımlanmıştır. “Otel Odaları”ndan bir bölüm okuyalım:

Bir merhamettir yanan, daracık odaların,

İsli lâmbalarında, isli lâmbalarında.

Gelip geçen her yüzden gizli bir akis kalmış,

Küflü aynalarında, küflü aynalarında.

Atılan elbiseler, boğazlanmış bir adam,

Kırık masalarında, kırık masalarında.

Şiirde biçimsel açıdan dikkat çeken adeta bir yedi “takıntısı” söz konusudur. Tamamının yedi beyit olmasının yanı sıra dizeler de yedi artı yedi biçiminde on dört hecelidir. Bu biçimsel deneyin şairin iç dünyasındaki çatışmalarla ilişkili olmaması mümkün mü?

Attila İlhan

Modern Türkçe şiirde oteli sosyal bir ortam, bir yaşantı mekânı olarak yansıtan şair Attilâ İlhan’ın özellikle iki şiiri ünlüdür. “Emperyal Oteli” ve “Pia”… Önce birkaç dizeyle “Emperyal Oteli”ni anımsayalım:

emperyal otelinde bu sonbahar

bu camların nokta nokta hüznü

bu bizim berhava olmuşluğumuz

bir nokta bir hat kalmışlığımız

bu rezil bu çarşamba günü

intihar etmiş kötümser yapraklar

öksürüklü aksırıklı bu takvim

ben hiç böylesini görmemiştim

Bir sosyal ortam, yaşantının aktığı bir mekân olan otelde, bu durakta, duraklama anında kışkırtılmış duygunun, düşünceyle birlikte algının tüm kapıları açılmıştır. Otelde olmak adeta kalıplardan kurtulmaya da işaret eder. Algı bombardımanı içerisinde imgeler “otel insanı”nın özlem arzu ve arayışını yansıtmaktadır.

Otelin gelip geçenin, gelip geçmenin imgesine dönüştüğü ve bu imgenin çağrıştırdığı duygularla daha büyük, daha geniş biçimde kuşatıcı bir imge oluşturduğu şiirlerin şairi Edip Cansever’dir. Şair dünyadaki varlığını, varoluşunu bazen bir oteldeymiş, bazen de bir otelin kendisiymiş gibi duyumsar. “Ben Ruhi Bey Nasılım” adlı yapıtındaki “Bir Otel Kâtibi” başlıklı şiirinde olduğu gibi. Şiirin girişini oluşturan betiği okuyalım:

Anlamadığım şu

Ben neden bir otel kâtibiyim

Eskiyim, renksizim, kimsesizim

Yontulmuş kalemlerden, sosisli sandviçlerden iğrenirim

Papazlardan, homoseksüellerden iğrenirim

Kız kurularından ve saldırgan dullardan

Ve yaşlı adamların sararmış dudaklarından

Ve deli saraylılardan, onların aybaşı kokularından

Kendimden kendimden

Ve nedendir ki ben

Sararmış bir sürahide kirli bir su gibi bekletirim.

Şairin “Adını Funda Oteli Koy” başlıklı şiiri gelip geçenin, aynı zamanda başa gelip geçenin ve bu süreçte ötekiyle ilişkinin yansıtıldığı bir şiir olarak dikkat çeker. Otel imgesi burada da adeta bir ayna işlevi görür:

Adını funda oteli koy

Aklından gelip geçen bir yazın

Ve akşam güneşlerinde orda burda

Bir deniz kıyısında, eski bir yıkıntıda

İnce ince gezinen turuncu adamların.

Adını funda oteli koy

Sevdamızın da adını

Ayakları dibinde gün batımının.

Ve ağzında binlerce güneşin tadı

Dilinin ucunda yalnızca kendi adın.

Çünkü sevdikçe beni sen kendini tanıdın.

Edip Cansever’in otel imgesiyle, bir otelde yaşar gibi yaşamanın duygusuyla, düşüncesiyle cebelleştiği şiirler bu kadarla kalmaz. Öyle ki sağlığında yayımlanan son şiir kitabının adı “Oteller Kenti” olur. Kitap, oteli bir mekân olmaktan imge düzeyine taşıyarak ve insanın yalnızlık boyutunu bir kez daha, ancak bu defa yeni bir bakış açısıyla sorunlaştırmasıyla dikkat çeker. Kitapta yer alan “Bir Otel De Sizin Adınız” başlıklı şiir bu açıdan da son derece önemlidir. Şiirin tamamını okuyalım istiyorum:

Giriniz

Giriniz, giriniz

Elbette, tam zamanında geldiniz

Sardunyalar sardunyalara akarken

Günler tane tane günlerimize sarkarken

İç içe geçmiş bardaklar gibi

Dış dışa geçmiş kolyeler gibi

Odalardan odalara bakışımlı

Aşk ışıklı sürahiler gibi

Günler günlerimize tane tane damlarken

Diyorum

Bir kuşluk vaktinin sarı solgun söylemiyle

Düşlerde görülen bir başkasının düşünden

Neden olmasın siz de geçiniz.

Geçiniz

Geçiniz, geçiniz

Üstelik tam zamanında geldiniz

-Az önce, biraz sonra ve şimdi-

yani vakitlerden bir dokunma vakti

Ne güzel, hep birden çıkageldiniz.

İyi yaptınız, doğrusu çok iyi yaptınız

Siz sayın bayanlar, siz sayın baylar

Değil mi bundan böyle

Bir otel de sizin adınız.

Cansever’in, doğumundan ölümüne kadar İstanbul’da yaşamış bir şair olduğunun altını çizelim. Onun oteller kenti dediği yerin İstanbul olması kuvvetle muhtemel. Bunun önemi, İstanbul’un zaman içinde gerçekten de her milimetrekaresiyle bir oteller kentine dönüşmüş olmasıdır ve şairin bunu sezinleyip önceden adlandırmasıdır. Şair üstelik yalnızca İstanbul’un gelecekte oluşacak imgesini erkenden dile getirmekle kalmamış, geleceğin insanının her haliyle bir “otel insanı”na dönüşeceğine de işaret etmiştir.

Evde olunan bir altın çağ var mıydı, yok muydu ayrı bir soru. Ama gerçek şu ki; bugün artık otel temalı şiirleri, dünyanın giderek büyük bir otele dönüştüğünü de duyumsayarak okuyoruz.