Şırnak kömüründe tekelleşme: Paranın tamamı bir kişiye kalıyor

Şirin Bayık

ŞIRNAK - Şırnak’ın son yıllarda kömür üretiminde öne çıkması, çalışma koşullarında ve iş yapış biçimlerinde de değişim yarattı. Türkiye Kömür İşletmeleri'nin (TKİ) devre dışı kalmasıyla başlayan özelleştirme süreci, zamanla tekelleşmeye neden oldu.

Hem maden işçileri hem de sendika temsilcileri, madenlerden elde edilen gelirlerin birkaç firma tarafından paylaşıldığı, işçilerin ya da Şırnaklıların bu gelirlerden yararlanamadığı görüşünde.

TKİ KAPATILDI ÖZELLEŞTİRME BAŞLADI

TKİ'nin bölgedeki faaliyetinin 1998 yılında durdurulması ile birlikte ocaklar, 2001 yılında rödevans karşılığı Dicle Anonim Şirketi’ne verildi. TKİ’nin çalışan işçileri ise dönemin hükümeti tarafından Bursa, Soma, Milas, Tavşanlı gibi bölgelerdeki TKİ madenlerine gönderildi. İşçiler TKİ’nin kapatılmasını ve başka yerlere gönderilmeyi kabul etmeyip eylem yaptı ancak bir kazanım elde edemediler.

TKİ’nin madenleri işlettiği dönemde, bölgede 10 bine yakın işçinin çalıştığı tahmin ediliyor. TKİ'de 28 yıl çalışan Türkiye Maden-İş Şırnak Şube Başkanı Ramazan Uysal, “1980’den 2002’ye kadar Cizre, Silopi, Şırnak’ta TKİ bünyesinde kömür çıkarıldı. Günde belki 500-1000 arası kamyon kömür çıkarılıyordu” diyor. Uysal, özelleştirme ile birlikte çalışan işçi sayısının da azaldığını ifade ediyor. 

Maden ocaklarının özelleştirilmesi süreciyle Şırnak madenleri, başka bir sisteme geçmiş oldu. Daha önce TKİ’de bulunan bazı ocakların ruhsat hakları ve işletme hakları, ihale ile Acar Madencilik’e verildi.

Üç yıllık faaliyetten sonra maden, eski AK Parti milletvekili ve iş insanı Süleyman Bölünmez’e bağlı Bölünmez Group’a geçti. KESK’e bağlı Enerji Sanayi Maden Sendikası (ESM) Şırnak Temsilcisi Kenan Sakın, bu süreçle ilgili şu bilgileri paylaşıyor: “TKİ Daire Başkanlığı’nda ihale yapıldı. İhalede, 500 bin ve 1 milyon ihale bedeli ödenerek Acar Madencilik’e verildi. 2017’lerde Acar Madencilik bu sistemi tek başına yapamadığı için taşeron olarak Mağrur Madencilik’e verdi. 2017’den sonra Süleyman Bölünmez (Bölünmez Group) sistemi 39 yıllığına, Acar Madencilik’in devamı olarak kiraladı. Devletin aldığı yüzde 13’lük bir pay var, Özel İdare’ye de yüzde 4’lük bir pay bırakılıyor. Giderler çıktığındaki tüm kar, kendisine ait. Şu an 1,2,3,4 no’lu ocaklar Bölünmez Grup tarafından çalıştırılıyor.”

‘BÖLÜNMEZ GROUP TEKEL OLDU’

Maden-İş Şırnak Şube Başkanı Ramazan Uysal da Cudi Dağı’nda bulunan maden işletmelerinin yaklaşık beş senedir Bölünmez Group’a ait olduğunu ifade ediyor. Uysal, şirketin zamanla bütün ruhsatları tekelinde topladığını dile getiriyor.

Uysal bunu şöyle ifade ediyor: “Süleyman Bölünmez’den sonra TKİ’ye bağlı bütün ruhsatlar, tek elde toplandı. Geliş-Acar şirketi yüzde 10 arazi sahiplerine veriyordu, yüzde 5 de Özel İdare’ye veriyorlardı. Bir kısmını da kendileri çalıştırıyorlardı. Biz TKİ’de çalıştırırken bundan Şırnak’ın yüzde 90’ı faydalanıyordu. Şu anda o hafriyatı çıkaran işçiler dahil o kömürü satamıyor, müteahhide veriyorlar. Eskiden kömürde çalışan herkes faydalanıyordu. Buna karşılık günümüzde en fazla 5-6 kişi faydalanıyor.”

'İŞÇİLER ASGARİ ÜCRETE ÇALIŞIYOR'

Kömür gelirlerinin şehirde kalmayıp dışarı gittiğini söyleyen Kenan Sakın, “Şırnak halkından sadece o ocaklarda çalışan maaşlı emekçiler, asgari ücret alıyor. Onun dışında Şırnak halkına hiçbir katkısı kalmadı. Eskiden, TKİ’deyken, binlerce insan faydalanıyordu. Eskiden ilkel çalışma vardı ama herkes faydalanıyordu şimdi ise modern sistemde tek kişi faydalanıyor. Biz Şırnak halkı olarak bu ocakların bir firmaya verilmesine karşıyız. Ortada çok büyük bir para var. Yaz şartlarında günde 200 kamyon kömür çıkarıldığında en az 12 milyon TL kazanılıyor. Bu miktardan giderler çıkarıldığında, paranın tamamı bir kişiye kalıyor” diyor.

‘TEKRAR DEVLETLEŞTİRİLMESİNİ İSTİYORUZ’

Şırnak’ta artan kömür madenciliğine karşı işçilerin sendikaya üye olmaktan çekindiğini belirten Ramazan Uysal, bu konuda girişimlerde bulunduklarını fakat sonuç elde edemediklerini söylüyor. Uysal, “Mevcut hükümette sendikanın hiçbir kıymeti kalmamış. Madenciler daha örgütlenmemiş. Başka sendikalar da gelmiyor buraya. İşçilerin hepsi sendikasız. Eskiden sigorta da yoktu. Şimdi sigorta var ama hala sendika yok. Bazıları sadece Hak-İş’e bağlı görünüyor. Günde yaklaşık 10 trilyon TL geliyor bu kömürden ama halka bir şey yansımıyor. Kömür üzerinde birkaç kişi imparatorluk ilan ediyor. Bölünmezler gitse, başkası gelir. Tekrar devletleştirilmesini istiyoruz” diye konuşuyor.

Kenan Sakın ise Şırnak için kömürün önemine değinerek şunları ifade ediyor: “Şırnak için kömür demek, Şırnak’ın tümü demektir. Başka geçim kaynağı yok. Süleyman Bölünmez, personellerine maaşlarını düzgün veriyor ve iş güvenliğine de önem gösteriyor. O konuda bir sorun yok. Bizim tek derdimiz, buradan çıkan paranın halka değil, bir kişiye gitmesi.”

‘MADENDEN ÇIKAN KİRLİ SUYU DEREYE BOŞALTIYORLAR’

Şırnak gibi kömür şehri olan Zonguldak arasındaki farklardan biri, Şırnak’ta yer üstü denilen madenlerin olması. Şırnak bu bakımdan Zonguldak’a göre avantajlı duruyor. Ramazan Uysal, Şırnak kömürünün diğer bölgelerden farkını şu şekilde dile getiriyor: “Şırnak’taki madeni bazen iki metre kazıyorsun kömür çıkıyor. Bazı yerlerde 50-100 metre arasında değişiyor. 1-2 ve 6 no’lu ocaklarda 300 metre kazılmasına rağmen hala kömür görünmüyor. Başka yerler ile temel farkımız şu, diğer bölgelerde kömür çıkarıldıktan sonra o alan düzeltilip yerine ağaç dikiliyor. Burada ise ekolojiye zarar veriliyor. Diğer yerler gibi ağaç dikmiyorlar, öylece bırakıyorlar. Bir de kömür çıkarıldıktan sonra kirli su çıkarıyorlar ve Avgamasiya Deresi’ne boşaltıyorlar. Bu da çevreye zarar veriyor.”

‘KÖMÜR YÜZEYE YAKIN ALANDAN ÇIKARILIYOR’

Şırnak kömürünün yüzeye yakın bulunması kömürün çıkartılması için büyük kolaylık sağlıyor. Ancak bu durum aynı zaman çok miktarda hafriyatın doğaya atılması anlamına geliyor. Yüzeye yakın kömüre ulaşmak için dinamit kullanılıyor. Çıkan hafriyat temizlendikten sonra iş makinaları ile taşınan kömür, başka sahalara dökülüyor. Burada kömür, ufak parçalara ayrılıyor.

Bundan sonraki sistemi eski kömür işçisi Ramazan Uysal şöyle anlatıyor: “Bu sistemin yüzde 60-70’i Süleyman Bölünmez’e ait, başka müteahhitler gelip ondan satın alıyor. Satın alanlar, bu kömürü kendi eleme sahalarında işliyor. Özel idarelerden eleme ruhsatı alıyorlar. Kömürü satın alıp işliyorlar ve satıyorlar. Örneğin, bin ton alan bir alıcı şirkete parasını veriyor. Daha sonra o kömürü, kendi eleme sahasında işlemden geçirip satıyor. Bu şekilde 20’ye yakın eleme tesisi var.”

‘ŞIRNAK KÖMÜRÜNÜN KALORİSİ YÜKSEK’

Uysal, bölgede çıkan kömür fiyatlarına da değiniyor. Çıkan kömürün fiyatının arttığını ama bunun işçilere yansımamasından yakınıyor: “Geçen sene tonu, 250 TL olan kömür bu sene 1500 TL. 1 No’lu ocaktan çıkan kömürün kalitesi daha iyi olduğu için tonu 2 bin 500 TL. Silopi Herbul bölgesinde çıkan kömürü, sobalarda yakamazsın çünkü kalorisi çok yüksek; 7 bin kalori. O nedenle termik santralde kullanılıyor. Termik santral de bu kömüre özel kazanlar kullanıyor. Eğer sobada yakacaksanız kalorisi düşük kömürle karıştırmanız gerekiyor.”