Kara kışın ortasında doğalgaz kesintileri: Sayılı gün çabuk geçer mi?

ANKARA - Toplam gaz ithalatımızın yüzde 10’unu sağlayan İran’ın teknik arızaları gerekçe göstererek Türkiye’ye Gürbulak-Ağrı giriş noktasından sağlanan doğalgaz akışını yaklaşık 10 gün süreyle askıya alma kararının ardından gerek Enerji Bakanlığı gerekse BOTAŞ, fabrikalara, endüstriyel tesislere ve yüksek santrallere doğalgaz temininde kesintiler yaşanacağını açıkladı.

Santraller ve sanayiye verilen gazın yüzde 40 oranında azaltılması gündemdeyken, sanayinin kullanımının da sözleşmelerinde yer alan günlük gaz çekiş miktarının yüzde 60’ı ile sınırlandırılması öngörülüyor.

BOTAŞ’ın talimatına uyulmaması durumunda sözleşmeler temelinde ceza uygulanabilir.

Doğalgaz ithalatını ya boru hatları üzerinden ya uzun vadeli kontratlarla LNG ya da spot piyasadan LNG alımı şeklinde gerçekleştiren Türkiye’de sanayideki söz konusu kesintilerin de üretimde yavaşlamaya yol açma ihtimali güçlü.

Energy IQ CEO'su Emre Ertürk, Gazete Duvar’a yaptığı açıklamada BOTAŞ’ın kısıntısının sebebinin hem Türkiye’de iç talebin soğuk hava şartları nedeniyle çok yükselmesi, hem de İran’dan gelen gaz arzının kesilmesiyle alakalı olduğunu belirtiyor.

Ertürk’e göre, İran’ın doğalgaz vanalarını kapatmasıyla Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın İsrail ile ortak enerji projelerinin gündeme gelebileceğine dair açıklamalarıyla eş zamanlı olmasının bu karar üzerinde doğrudan etkisi yok.

“Doğalgaz konusundaki kararlar, siyasi ilişkilerle çok yakından alakalı olmayabiliyor. Rusya ile yaşanan uçak krizi, ikili ilişkilerde en gergin dönemlerden biriydi, ama o dönemde bile gaz arzında düşme söz konusu olmadı” diyen Emre Ertürk, şunları kaydetti: “Boru hatlarının ve gaz giriş noktalarının kapasiteleri oldukça iyi seviyede. Ancak gaz tedarik edilebilen kontrat miktarlarında bir eksiklik var. Kontratların bir bölümü yenilenmişti, bir bölümü ise aktif olmasına rağmen gaz ithalatı yapılamıyor. Bazı özel sektör ithalatçılarının Gazprom ile tahkim ihtilafının çözülmemiş olması da bunda etkili.”

Uzmanlar, İran’ın özellikle kış mevsiminin bu dönemlerinde kendi talebinin de yükselmesiyle birlikte önceliği iç piyasaya yönlendirdiğini kaydediyorlar.

Energy IQ CEO'su Ertürk, “İran’ın Türkiye sınırına yakın kuzeybatı bölgesindeki şehirlerin, özellikle Tebriz şehrinin uzun dönemli hava tahmin raporlarına göre, 30 Ocak’tan sonra soğuk hava dalgasının etkisi kalkacak. Dolayısıyla gaz arzı da bu tarihlerde yeniden başlayacak” diyor.

'NE DEVE OLABİLDİK NE KUŞ'

BOTAŞ'ın eski yöneticisi ve sektör uzmanı Ali Arif Aktürk ise, Gazete Duvar’a yaptığı açıklamada, bu tür kesintilerin 2001 yılının aralık ayında İran gazının gelmeye başlamasıyla birlikte her kış yaşanan bir olay olduğunu belirtiyor.

“İran’da tüketim Tahran ve Tebriz’de çok yoğundur. Kuzeyde kış koşulları çetin geçince güneydeki üretim sahalarından yukarı gaz taşımada zorluk yaşıyorlar. Bize sattıkları gazın önemli bir kısmı Türkmen gazı. Türkiye’nin günlük doğal gaz talebi 290 milyon metreküpe ulaşınca İran da iç talebi karşılamak için mücbir sebep bildirip kesintiye gitti” diyen Aktürk, Türkiye’nin her sene konutlardan gelen 11 milyon m3 ilave talebi olduğunu, konutların sübvanse edilmiş fiyatlarla gaz kullandığını ve bunun sonucunda kesintilerin etkilerinin daha şiddetli olmasına sebep olduğunu belirtiyor.

Aktürk’e göre, Türkiye’nin sistem yönetiminde ve gazı çeşitlendirme fırsatlarının kullanımında da bazı hataları var. “Sistem hatalarımızdan en önemlisi, Azerbaycan’ın mevcut BOTAŞ sistemine girişini atıl bırakıp bu gazı TANAP üzerinden taşımak idi. Ayrıca, Mersin-Konya-Karaman arasındaki iletim hattı bir türlü yapılamıyor, o yapılsa Adana-Mersin-Antep bölgesine kısıtlı da olsa gaz gönderim imkanı olabilirdi. Kompresör istasyonları çift taraflı çalışır halde yapılabilirdi. Doğal gaz piyasası kanunuyla piyasa mekanizmasına geçecektik. Dengeleme mekanizması çalışıyor olsa, ihtiyacı olan sanayici bu bedeli ödeyip kullanabilecekti” diyor Aktürk ve ekliyor: “Ne pazar mekanizmasını tesis edebildik ne de devlet kontrolünde olabildi. Yani ne deve olabildik ne de kuş.”

Öte yandan, Ali Arif Aktürk’e göre Türkiye’nin doğusunda doğal gaz sevkiyat sisteminin sağlıklı işletilmesi için İran’dan gelen gaz ile birlikte 20 milyon m3/gün ilave hacim oldukça önemli.

Gaz sevkiyatında ay sonuna kadar kısmi bir düzelme bekleyen Aktürk, kesintilerin önce elektrik santrallerini etkileyeceğini belirtiyor: “1999 yılında pazar bu kadar büyük değildi, yine de kesinti oluyordu. Bir keresinde Cezayir’den üç tane LNG tankeri hava şartlarından ve arızadan dolayı gelemedi. O sırada yap-işlet-devret santralleri çift yakıtlıydı, onlara alternatif yakıt farkını devlet ödedi diye eski Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer Yüce Divan’da yargılanmıştı.”

Aktürk ayrıca elektrik santrallerinin kesilmesi durumunda hidroelektrik santrallerinin (HES) kullanımında da sorun yaşanabileceğine, zira 2021 yılının çok kurak geçmesinden dolayı su seviyelerinin düşük olduğuna dikkat çekiyor: “Elektriği kesince şehirlerde doğal gaz tüketimi de düşüyor. Bu şekilde talebi tıraşlama yoluna gidecekler.”

Türkiye bu sene gerek kuraklık gerekse HES’lerden temin edilen elektriğin azalmasından dolayı doğalgaz santrallerinden üretime yönelmişken, ocak ayında üretilen elektriğin yüzde 30’luk kısmı doğalgaz santrallerinden sağlanmıştı.

'TÜRKİYE'Yİ ZORLU BİR TABLO BEKLİYOR'

Sanayicilere ve santrallere uygulanan kesinti yüzünden tüm gün telefonları susmayan bir diğer uluslararası enerji uzmanı ise Mehmet Doğan. Önümüzdeki on günde Türkiye’yi zorlu bir tablonun beklediğini belirten Doğan, eleştirilerini kriz yönetimindeki planlama hatalarına odaklıyor.

Gazete Duvar’a konuşan Doğan “Enerji arz güvenliğinde buna benzer durumlar bazen olur. Ülkeler geliştirdikleri senaryolar üzerinden, doğal gaz girişinin olamadığı durumlarda yaşanabileceklere karşı önlemler alır, acil durum prosedürü hazırlar. Kesintinin gerektiği durumlarda büyük ölçekli elektrik santrallerinden işe başlarlar. Ancak bir yandan da elektrik kesintilerini engellemek için diğer santralleri devreye alırlar” diyor.

Uzmanlar İran gazının geçmiş yıllarda da özellikle soğuk geçen kış dönemlerinde kesildiğine, Türkiye’nin doğal gaz yetersizliği durumlarına hazırlıklı olması gerektiğine dikkat çekiyorlar.

Enerji uzmanı Doğan, Türkiye’nin Karaman-Mersin hattını yapmak, Tuz Gölü yeraltı depolama tesisinin çıkışını ana hatta bağlamak, İzmir-İstanbul hattını güçlendirmek ve kompresörlerin tamamını çift yönlü çalışır hale getirmek gibi önlemleri almış olması durumunda, bugünkü arz sorununu daha iyi yönetebileceğini kaydediyor.

Otuz yıldan uzun bir süredir enerji piyasasını takip eden Mehmet Doğan, ardışık soğuk hava dalgalarında bile sanayi ve elektrik santrali tüketiminde bu denli büyük çaplı bir kesintiyle ilk kez karşılaştığını ve BOTAŞ'ın doğal gaz sattığı organize sanayi bölgelerindeki sanayi kuruluşlarının büyük zorluk çekeceğini belirtiyor.

“Haftanın bazı günlerinde gaz verip bazılarında vermemek, örneğin şaşırtmalı bir şekilde beş gün sanayinin çalışıp iki gün durmasını istemek bile daha mantıklı bir uygulama olurdu. Elektrik santrallerinin doğal gazı veya sanayinin elektriği kesilebilirdi. Çift yakıtlı sanayi kollarından başlanabilirdi. O durumda sanayi yine dizel jeneratörle çalışır, üretim süreci etkilenmezdi” diye ekliyor Doğan.

Birçok organize sanayi bölgesinde cuma günü yapılan bildirim ile Pazartesi gününden itibaren haftanın üç günü toplamda 72 saatlik elektrik kesintisi uygulanması şeklinde önlemler alınmaya başlanacak.

Enerji uzmanı Doğan, seramik, cam gibi sanayi kollarının doğalgaz tüketimini durduramayacağını, ocaklarının soğuması için en az iki gün beklenmesi gerektiğini belirtiyor. “Bu ani karar verilirken, teknik açıdan doğal gazı kesilmemesi gereken sektörler iyi planlanmamış” diye ekliyor.

Uzmanların bir diğer önerisi ise elektrik kesintilerini şehrin farklı ilçelerinde 3-4 saatlik zaman aralıklarıyla gezdirmek.

“Ayrıca cezaların uygulanma süreci de belirsiz. Bir sanayici kurallara uyarken, bir diğeri uymaz ise yaptırımı ne olacak? Burada asıl sorulması gereken soru, kesinti neden oldu değil, niye hazırlıklı değildik?” diye ekliyor Mehmet Doğan.