Cumhuriyet'in kadın muhtarları

Ayşe Kaşıkırık*

Muhtarlar demokrasinin kılcal damarları ve yerel siyasetin en küçük halkasıdır. Gündelik hayatın merkezinde yer alan muhtarlar partiler üstüdür, bir diğer ifadeyle siyasi partiler aracılığıyla seçimlere girmezler. Doğrudan kendi isimleri ile mahallelerinde veya köylerinde aday olurlar ve seçilirler. Aslında yerel demokrasinin en özel ve katılımcı mekanizmaları olan muhtarlık kurumları bir icra değil, rica makamıdır. Yurttaşın doğumundan ölümüne kadar sosyal hayatının her anında muhtarlar vardır. Mahallenin veya köyün ihtiyaçlarının karşılanmasında -kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları arasında- adeta bir köprü görevi görür (Kaşıkırık, 2021).

YERELDE KADIN TEMSİLİNİN EN ZAYIF HALKASI: MUHTARLIK KURUMU

Temelleri 1829 yılında İstanbul’un mahallerinde atılan, Türkiye’ye özgü bir yönetim modeli olan muhtarlık kurumu (Arıkboğa, 1998), köy ve mahalle muhtarlığı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Köy muhtarlığının yerel yönetim organı olarak tüzel kişiliği varken, mahalle muhtarlığının tüzel kişiliği yoktur. Türkiye genelinde 32.238 mahalle ve 18.278 köy olmak üzere toplam 50.516 muhtar görev yapmaktadır (İçişleri Bakanlığı, 2023).

Türkiye’de kadınlar -Cumhuriyet'in kurulmasından tam 10 yıl sonra- 26 Ekim 1933 tarihinde Köy Kanunu'nda yapılan bir değişiklikle köy muhtarı olma ve ihtiyar heyetlerine seçilme hakkını elde etmiştir. Aradan geçen tam 90 yılda kadınlar muhtarlık kurumunda hiçbir zaman eşit temsil edilememiştir. Diğer bir deyişle, temsilde cinsiyet eşitliği açısından bir arpa boyu yol alınamamıştır.    

CUMHURİYET’İN İLK KADIN MUHTARI: GÜL ESİN

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın muhtarı Gül Esin oldu. 1933 yılında Aydın'ın Çine ilçesine bağlı Demirdere Köyü (Bugünkü Karpuzlu ilçesi) muhtarı seçilen Gül Esin, iki yıllık başarılarla dolu muhtarlık süresinde kız kaçırma olaylarını önledi, nikah işlerini düzene soktu (Turuncu Dergisi, 2020). Gül Esin’in kendi aktarımıyla: “Muhtarlık için aday olduğumda, bana kimse karşı çıkmadı. Muhtarlığa, o zamanki nahiye müdürümüzün isteği ile girmiştim. İlk kadın muhtar seçildiğimde de herkes bana yardımcı oldu. Muhtarlığım sırasında da köydeki kız kaçırma olaylarının önlenmesinde büyük çaba harcadım. Köye yol, köprü ve köy konağı yaptırdım.” (TOBB, 2015).

GÜL ESİN’DEN GÜNÜMÜZE ROL MODEL KADIN MUHTARLAR

Gül Esin’den bugüne kadın muhtarlar mahallerinde veya köylerinde fark yaratmaya, toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamaya, kadınların hayatın her alanında etkin olması için çalışmaya, kadınlar ve kız çocukları için rol model olmaya devam ediyor. Burada hepsine tek tek yer veremiyorum. Her bir kadın muhtarın öyküsü çok kıymetli, kendine özgü adaylaşma, seçilme ve motivasyon içeriyor. Türkiye genelinden bazı kadın muhtarların hikayelerini paylaşmak isterim.

Diyarbakır’ın merkezdeki tek kadın muhtarı olan Dilek Demir’in, muhtar olma motivasyonu kimsenin çocuk yaşta, erkek ya da zorla evlendirilmesine izin vermemek. Kendisi de bir çocuk gelin olan Demir’in daha 14 yaşındayken, yedinci sınıfa gittiği sırada, önlüğü üzerinden zorla alınmış ve gelinlik giydirilmiş. Göreve gelir gelmez muhtarlık bürosunun dışına dilek kutusu asmış ve bu dilek kutusuna gelen şikayetlerle ilk yılda 40 kız çocuğunu erken yaşta evlilikten kurtarmış (BBC, 2021).

İstanbul’un Zeytinburnu ilçesi Telsiz Mahallesi Muhtarı 23 yaşındaki Edanur Menteş, 2019 yerel seçimlerinde Türkiye'nin en genç kadın muhtarı unvanını almış. Edanur’un hayali, siyasetten toplumun tüm kademelerine kadar kadınların ve gençlerin görünür olmasına, karar alma mekanizmalarına aktif katılmasına katkı sunmak. Bu hayale ulaşma, kadınlar ve gençler için elinden geleni yapma motivasyonuyla çalışıyor. (Anadolu Ajansı, 2019).

Kars’ın Merkez Mahallesi’nin muhtarı Besra Uluçay, en kıdemli kadın muhtarlardan biri. 2004 yerel seçimlerden günümüze kadar 4 dönemdir muhtar olan Uluçay, muhtarlık bürosunu ev ortamına çevirmiş ve kadınların düşüncelerini daha rahat ifade edebileceği bir ortam kurmayı amaçlamış. Türkiye’de ilk kez muhtarlık kanalı ile ‘İhtiyacın Varsa Al, İhtiyacın Yoksa Sen de As’’ kampanyasıyla ihtiyaç sahiplerine çeşitli alanlarda yardımlar yapılmış (Kafkas Haber Ajansı, 2019).

KADINLARIN MUHTARLIK KURUMLARINDA 'YOKLUK SENDROMU'

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından, kadınların mahalle ve köy muhtarlıklarındaki temsil oranları ancak 2009 yerel seçimleri sonrası paylaşılmaya başlanmıştır (2016). 2009 yerel seçimlerinden günümüze kadar hem köylerde hem de kentlerde kadın muhtar sayısında bir artış olduğu görülmektedir. Bu olumlu gidişata rağmen, Türkiye genelinde her 100 muhtardan sadece 3’ü kadındır. Önümüzde mahallelerde ve köylerde temsilde cinsiyet eşitliği adına alınacak çok uzun bir yol bulunmaktadır.

Tablo 1’de görüldüğü üzere, 2009, 2014 ve 2019 yerel seçimlerinin sonuçlarına göre; kadınlar mahalle muhtarlığında en fazla yüzde 3,02, köy muhtarlığında ise yüzde 0,63 oranında temsil edilebilmiştir. Benzer durum ihtiyar heyeti üyeliğinde de geçerlidir. Kadınlar köy ihtiyar heyeti üyeliğinde yüzde 1,25, mahalle ihtiyar heyeti üyeliğinde ise yüzde 2,48 oranında yer alabilmiştir (Kaşıkırık vd., 2020).

Tablo 1: 2009, 2014 ve 2019 Yılları Muhtar ve İhtiyar Heyetine İlişkin Bilgiler

Türkiye Muhtarlar Konfederasyonu’nun illere göre kadın köy ve mahalle muhtar sayılarına göre (2021), kadın muhtar sayısının en yüksek olduğu iller Tablo 2’de belirtilmiştir.

Tablo 2. Kadın Muhtar Sayısının En Yüksek Olduğu İller

Verilerin gösterdiği üzere, kadın muhtar sayısının en fazla olduğu İstanbul’da dahi kadın muhtar oranı sadece yüzde 15,05’tir. Türkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca Şanlıurfa’nın bir tane bile kadın muhtarı olmamıştır. Türkiye geneline göre toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin daha yoğun yaşandığı Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesinde ise kadın muhtar oranı eşitlikten oldukça uzaktır ve Türkiye ortalamasının çok altındadır. Bu bölgelerdeki çoğu ilde (Bitlis, Hakkâri, Muş, Siirt gibi) sadece 1 tane kadın muhtar vardır. Aslında, ataerkil yapının ve feodal ilişkilerin devam ettiği coğrafyalarda kadınların mağduriyeti çoğalmakta, buna bağlı olarak kadınların karar alma mekanizmalarındaki temsili de düşmektedir (Kaşıkırık, 2022).

Oysaki, muhtarlık kurumu hem yerel demokrasinin özüdür hem de kadınların siyasete giriş kapısıdır. Nüfusun yarısını oluşturan kadınların siyasetten bürokrasiye akademiden iş dünyasına kadar seçimle ve atama ile gelinen tüm karar alma mekanizmalarında eşit temsil edilmesi temel bir insan hakkıdır. Buna bağlı olarak, kadınların muhtarlık kurumlarında eşit temsil edilmesi demokrasinin bir gereğidir.

En nihayetinde, mahallelerden ve köylerden başlayarak kadınların taleplerinin, beklentilerinin ve ihtiyaçlarının politika yapım süreçlerine dahil edilmesi elzemdir. Ne yazık ki, Türkiye Cumhuriyeti’nin 100’üncü yılını kutladığımız 2023 yılında dahi yerel yönetimlerin temel taşı olan muhtarlık kurumlarında kadınların temsilde “yokluk sendromu” tüm hızıyla devam etmektedir.

KADIN MUHTARLAR NASIL FARK YARATIYOR?

Kadın muhtarlar aracılığı ile kadınların ve kız çocuklarının sorunları daha görünür oluyor, bu sorunlara yönelik somut çözüm önerileri üretiliyor. Mahallede veya köyde ikamet eden kadınlar kendilerini kadın muhtarlara daha yakın hissediyor ve sorunlarını daha rahat aktarıyor. Yapılan bir araştırmaya göre, kadın muhtarlar çözüm ve iletişim noktasında daha avantajlı olduklarını belirtiyor (Kaşıkırık ve Dokuzcan, 2021).

Aslında kadın muhtarlar sadece kendi mahallerine veya köylerine değil, yapabildikleri ölçüde yakın mahallelerde veya köylerde ikamet eden kadınlara ve kız çocuklarına da destek oluyor. Böylece, mahallerinde ve köylerinde rol model olarak kadın ve kız çocuklarını cesaretlendiriyor, ilham kaynağı oluyor ve “biz de yapabiliriz” duygusu dalga dalga yayılıyor (Kaşıkırık, 2022).

CUMHURİYET'İN YENİ YÜZYILI İÇİN NELER YAPILMALI?

Eşitlik mahallede başlar! Kadın muhtar sayısının artmasına yönelik çalışmalar kadınların eşit temsili ve katılımı acısından kritik öneme sahiptir. Bu kapsamda küreselden yerele, yerelden küresele giden yolda, mahalle ölçeğinde çalışmayı ana faaliyet alanlarından biri olarak belirleyen, Küresel Eşitlik ve Kapsayıcılık Ağı’nın kadın muhtarlarla ilgili saha çalışmalarından öne çıkan hususlar (Kaşıkırık ve Dokuzcan, 2022):

• Sivil toplum örgütlerinin yapacağı çalışmaların artmasının bu konuda farkındalığı arttıracağı
• Oluşacak ağlar ile bu konunun daha etkin ve hızlı bir şekilde toplumda görünür hale geleceği
• Mahalle ve köy ölçeğinde oluşturulacak yerel örgütlenmelerin artması ile adaylık süreçlerinin daha verimli ve etkin gerçekleşeceği
• Yerel ağların artmasının yerelde kadın gücünü daha etkin kılacağı
• Muhtar kadınların yaptığı çalışmaların daha görünür ve bilinir hale gelmesi ve rol model olarak ön plana çıkmalarının sağlanması
• Muhtar adayı kadınlar ile kadın muhtarlar arasında iletişimin mutlaka sağlanması
• Sosyal medyanın aktif kullanımının önemi

Sonuç olarak, önümüzde altın değerinde bir fırsat var: “2024 yerel seçimleri”. Bu fırsatı çok iyi değerlendirmeli, mahallelerde ve köylerde kadınları aday olmaya teşvik etmeli, seçmenleri ise kadın adaylara oy vermeye davet etmeliyiz. Eşit ve kapsayıcı mahalleler ve köyler için kadın adayları her aşamada desteklemeliyiz, yerelde kadın liderliğinin önünü açmalıyız. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve tüm kadınlar ile kız çocuklarının güçlenmesi için kadınlar, gündelik hayatlarını doğrudan ilgilendiren kararların alındığı yerel düzeydeki karar alma mekanizmalarında eşit temsil edilmeli ve kararlara eşit düzeyde katılmalıdır.  

Ezcümle, eşitliğin ve kapsayıcılığın inşası yerelin yereli olan mahallede başlar…

* Araştırmacı, yazar

---

KAYNAKÇA

Anadolu Ajansı (2019). En genç kadın muhtarın hayali kadınların her alanda etkin olması. 

Arıkboğa, E. (1998). Yerel Yönetimler, Katılım ve Mahalle Muhtarlığı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

BBC (2021). Diyarbakır'ın merkezdeki tek kadın muhtarı Dilek Demir: 'Kimsenin çocuk gelin olmasına izin vermeyeceğim'.

İçişleri Bakanlığı (2023). Türkiye Mülki İdare Birimleri Envanteri. 

Kafkas Haber Ajansı (2019). Kars’ın Başarılı Kadın Muhtarı Besra Uluçay 4. Döneme Girdi.

Kaşıkırık, A. (2021). 6 Haziran 2021: Kadınlara Daha Çok Muhtarlık Kapı’sı Açmanın Tam Zamanı!. 

Kaşıkırık, A. (2022). Rol Model Kadınlar: Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Muhtar Kadınlar. EUropean Journal of Managerial Research (EUJMR), 6 (10), 149-164.

Kaşıkırık, A. ve Dokuzcan, H. (2022). Kadınların Yerel Yönetimlere Giriş Kapısı “Muhtarlık” Kurumu: Bir Kapı’da Sen Aç Kampanyası Örneği. Kent ve Çevre Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 4-16.

Kaşıkırık, A., Dokuzcan H., Akpınar, İ.E. ve Karaoğlu, N. (2020). 2019 Yerel Seçimlerine Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Bakmak. Kadın Adayları Destekleme Derneği Yayınları.

TOBB Aydın İl Kadın Girişimciler Kurulu (2015). Geçmişten Günümüze Aydın Kadınları. 

Turuncu Dergisi (2020). Cumhuriyet’in ilk kadın muhtarı ve bilinmeyen hikayesi. 

Türkiye Muhtarlar Konfederasyonu (2021). İllere Göre Kadın Köy ve Mahalle Muhtar Sayıları.

TÜİK (2016). İstatistiklerle Kadın, 2016.