Samî Tan
Mijara ku em ê di gotara xwe de li serê rawestin rastnivîsîn e ku di zimannasîyê de beramberî wê têgiha “orthography” tê bikaranîn. Di ferhenga Merriam Webstter de “orthograhpy” wiha hatiye pêsanekirin: “1a: hunera nivîsandina bêjeyan bi tîpên guncan li gorî bikaranîna di zimanê yekgirtî de. 1b: nîşandana dengên zimanekî bi nîşaneyên nivîskî û çapkirî. 2.  Beşeke lêkolîna zimanî ye ku bala xwe dide ser tîpan û vekîtandina wan.” [1]

Mîr Celadet Bedirxan di Hawarê de “orthography” wekî “vekit” bi nav kiriye û wiha pênase kiriye: “Vekit: vekit tevayîya isûl û qeydeyên nivîsandin û bihevebûna bêjeyan e. (…) Vekit ji me re bêjeyên ko bi hev ve dibin û yên ko bi hev ve nabin ji bev vedigerîne û awayê bihevebûna wan şanî me dide. Qeydeyên vekitê ji tevayîya gramerê dertên.”[2]  

Ortografî di tirkî de wekî “yazım” an jî “imla” tê binavkirin. Di ferhenga zimannasîyê ya bi navê “Dilbilim Sözlüğü” de ew têgih wiha hatiye ravekirin: “Nivîsandina bi zimanekî li gorî rêzikên ku di domana nivîskîkirina wî zimanî de derketine holê;  di dema bi yekenivîsan (yazıbirim/ grapheme) pêşkêşkirina bêjeyan de neqandina awayê nivîsandinê ya li gorî  forma yekgirtî ya ku li serê lihevkirin pêk hatiye. Rastnivîsîn bi zimanê yekgirtî (bipîvan) re têkildar e û bi gelemperî qala derbasî qada nivîskî kirina vî zimanî dike. Jê re îmla jî tê gotin.” [3]

Bi awayekî giştî rastnivîsandin ev pergala nivîsandinê ye ku ji formeke yekgirtî ya hejmarek sembolan anku ji yekenivîsên mîna tîpan û nîşaneyên (kumik, niçik û xal) li ser û bin wan, hinek rêzikan pêk tê ku tê de awayê nivîsandin û vekîtandina bêjeyan, diyarkirina sînorên wan, bi hûrdek an jî girdekê nivîsandina wan cih digirin. Her wiha rastnivîsandin xalbendîyê jî digire nava xwe.
Di roja îroyîn de ji bo ku zimanek hebûna xwe biparêze û geş bibe, divê bibe zimanê perwerdehîyê, ji bo perwerdehîyê jî pêdivî bi zimanekî nivîskî û yekgirtî heye. Xebatên plansazîya zimanî bi danîna pergaleke nivîs û rastnivîsînê dest pê dikin; xebatên mîna amadekirina ferhengan, mufredata perwerdehîyê bêyî hebûna zimanekî nivîskî û pergaleke rastnivîsandinê ne pêkan in.

REWŞA ZIMANÊ KURDÎ DI WARÊ RASTNIVÎSÊ DE

Zimanê kurdî bi zaravayên xwe yên cur bi cur nêzî hezar sal in ku di qada nivîskî de tê bikaranîn. Bo nimûne berhemên li ber destan nîşan didin ku ji sedsala 15an bi vir de zaravayê kurmancî wekî zimanê nivîskî tê bikaranîn. Em berhemên berî wî bidin alîyekî, helbestên Elîyê Herîrî (1426-1495)[4] vê rastîyê pesend dikin.  

Her wekî tê zanîn ku zimanê kurdî di medreseyên Kurdistanê de wekî zimanê alîkar hatiye bikaranîn û piştre jî berhem bi vî zimanî hatine nivîsandin. Di van berheman de alfabeya ku farisan çar herf (p, ç, g, j) lê zêde kirine hatiye bikaranîn. Ji bilî vê alfebeya ku îro hatiye kurdîzekirin û wekî alfabeyeke fonetîk di nav kurdên başûr û rojihilat de tê bikaranîn, ji destpêka sedsala 20an bi vir de alfabeya latînî û krîlî li zimanê kurdî hatine guncandin û hatine bikaranîn. Bikaranîn alfabeya krîlî piştî hilweşîna sîstema sovyetê êdî hema bêje qet nayê bikaranîn, lê alfabeyên erebî û latînî hê jî bi kar tên. Ji ber vê rewşê jî zimanê kurdî îro xwedanê du rênûsên cuda ye. Ev yek jî zimanê kurdên ku li parçeyên cuda dijîn ji hev bi dûr dixe.

Em nivîsandina bi tîpên erebî bidin alîyekî û bi tenê bala xwe bidin ser rastnivîsa bi tîpên latînî û rewşa zimanê kurdî ya di vî warî de. Zimanê kurdî di gel hemû kend û kospên hêzên desthilatdar jî ev nêzî sed salî ye ku bi tîpên latînî tê nivîsandin. Pêşî li Şam û Bêrûdê bi xebatên Mîr Celadet Bedirxan, Dr. Kamûran Bedirxan û hevalbendên wan, piştre li Ewropayê bi xebatên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê û rewşenbîrên ku piştî cuntaya 12ê îlonê çûn Ewropayê (bi taybetî Swêdê) geşe girt.

Xebatên Koma Kovara Kurmancî ya Enstîtuya Parîsê di warê rêziman û rastnivîsandina kurdîya kurmancî de bingeheke xurt danî. Wekî rengvedana van xebatan piştî salên 90î, kurdî pêşî li Stenbolê, paşê jî li Amedê û bajarên din ên Bakur di warê xwendin û nivîsandina kurdî de pêşketinên berbiçav pêk hatin. Di salên 90î de piştî ku qedexeya li ber nivîsandina bi kurdî sist bû, gelek berhem bi kurdî hatin weşandin, sazîyên mîna Ensîtuya Kurdî ya Stenbolê, Navenda Çanda Mezopotamyayê, Kurt-Kav ava bûn. Her wiha gelek derdorên rewşenbîrî yên kurd pirtûk û kovar weşandin.

Îro bi dehan weşanxaneyên kurdan hene û li gorî xebata ku li ser malpera Diyarnameyê her sal tê weşandin, bi tenê îsal di sala 2021ê de 377 pirtûkên bi kurdî hatine çapkirin. Xebatên ku hatine kirin bi her du zaravayên kurdî (kurmancî û kirmanckî) pêk hatine. Di warê kirmanckî de xebata Koma Vateyê hejayî qalkirinê ye. Komek rewşenbîrên kurd ji sala 1996an bi vir de xebateke akademîk li ser kirmanckî dikin. Heta niha bi dehan komxebat kirine û encamên wan komxebatan di Kovara Vate de hatine çapkirin, piştre jî ew xebat wekî pirtûk jî hatine çapkirin.

Bi saya serê van xebatan, bo nimûne di warê rêziman û rastnivîsê de yekgirtina kurdîya kurmancî bi rêjeyeke ji sedî 70-80 pêk hatiye. Rêz û rêçikên ku bi xebatên rewşenbîrî û akademîk derketine holê bi rêya amûrên ragihandin, berhemên nivîskî, xebatên fêrkirinê ketine nava beşeke civakê. Baş tê zanîn ku xebatên pêkanîna zimanekî yekgirtî û pergaleke nivîsandinê ya yekgirtî bi gelemperî bi destê dewletan, wekî encama plansazîyeke zimanî diçin serî. Lê belê kurdan karîye bêyî piştevanîya hêzeke dewletî, tevî hemû astengîyên netewe-dewletekê di vî warî gavên berbiçav biavêjin.

Tevî vê yekê jî di warê rastnivîsandinê de hê jî gelek arîşe û dubendî hene. Ev yek jî karên kesên ku dixwazin bi kurdî binivîsin, bi taybetî jî yên nû gava xwe diavêjin vê qadê, dijwartir dike. Ji bo ku ev kêşe û arîşe ji holê rabin pêdivî bi plansazîyeke zimanî û xebatên akademîk ên yekgirtî heye. Heta ku ev merc pêk neyên, xebatên ku werin kirin jî dê cihê xwe negirin. Bo nimûne di bin banê Weqfa Mezopotamyayê de piştî heft komxebatên ku her yekê du-sê rojan berdewam dikir û 18 kesên ku di warê zimanê kurdî de ked û berhem dane tê de beşdarî kirine, Rêbera Rastnivîsandinê hate amadekirin. Her wekî gelek xebat û berhemên berî wê, vê xebatê bi qasî ku dihat hêvîkirin cihê xwe negirt.

Ji ber ku hêzeke navendî ya ku li ser van xebatan lihevkirineke giştî pêk bîne û wan xebatan bi civakê bide pejirandin tune ye, ew xebat cihê xwe nagirin. Îro kurd di bin desthilatîya çend welatan de dijîn, di bin bandora rênûs û rastnivîsîna zimanên fermî yên van dewletan de dimînin, her wiha ew ne bi zimanê xwe lê bi zimanê fermî yên dewletan perwerde dibin. Ji ber vê yekê jî bivê nevê rênûs û rastnivîsîna wan zimanan bandorê li rênûs û rastnivîsîna kurdîya wan jî dike. Bo nimûne di zimanê fransî de navên zimanan û neteweyan biçûk tên nivîsandin, li alîyê din di îngilîzî û tirkî de mezin tên nivîsandin, lewma her du form jî di kurmancîya îro de hene. Hinek kurmancîaxêv li pey şopa Hawarê diçin û van navan bi tîpên biçûk dinivîsin, hinek jî li pey rastnivîsîna tirkî diçin û wan navan mezin dinivîsin. Li alîyê din di zimanê almanî de hemû navdêr mezin tên nivîsandin, heta cînavkên ku cihê serenavan digirin jî mezin tên nivîsandin, lewma jî hin kurdînûsên ku li vî welatî dijîn wan cînavkan jî mezin dinivîsin.

Wekî encam ji bo rastnivîsîneke yekgirtî pêdivî bi zimanekî girtî heye; qet nebe divê her zarava formeke yekgirtî di nava xwe de pêk bîne. Ji bo vê yekê jî divê kurd û zimanê kurdî bibin xwedan statû, bernameyeke zimanî ya yekgirtî were danên û birêvebirin.

Jêrenot:
[1] https://www.merriam-webster.com/dictionary/orthography (d.t: 19.05.2022)
[2] Bedirxan, C. Hawar cild 2. Weşanên Nûdem,  Stockholm, 1998, r. 715.
[3] İmer, K.; Kocaman, A.; Özsoy S. Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011, r. 269.
[4]  Bois, T. The Kurds (Translated from the French by Professor M.W.M. Welland). Khayats, Beriut, 1966, r.123.