Teyit araştırdı: Yalancının mumu yassıya kadar değil yatsıya kadar yanıyormuş

DUVAR - Sosyal medyada bir kullanıcının “Yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözünün yanlış kullanıldığı iddia ettiği tweet gündeme geldi. Paylaşımda atasözünün doğrusunda "yatsı" kelimesi yerine "yassı" kelimesinin olduğu ve "yassı"nın mum söndürmek için kullanılan bir alet olduğu öne sürüldü. Paylaşımlarda yassı adı verilen aleti gösterdiği iddiasıyla bir video da yer aldı.

İddiaları araştıran Teyit.org'un aktardığına göre, videodaki görüntülerin tersine görsel arama yöntemiyle araştırılmasıyla aletin "otomatik mum söndürücü" olduğu ortaya çıktı.  Video, Rescue & Restore Shorts adlı bir YouTube kanalına ait ve 20 Aralık 2022 tarihinde paylaşılmış. 19. ve 20. yüzyıllarda kullanılan basit aletlerin paylaşıldığı kanalda otomatik mum söndürücü videosu 89 milyondan fazla izlenmiş. Ayrıca aletin 1841 yılına ait olduğu belirtilmiş. 

Ayrıca video, kanalla bağlantılı Twitter hesabında 24 Temmuz 2023 tarihinde yayınlanmış. Kanalda, “Otomatik İsveç Mum Söndürücü” başlığıyla aletin başka bir versiyonu da paylaşılmış ve 173 milyon kişi tarafından izlenmiş. 

Mum söndürücüler ilk kez 15. yüzyılda kullanılmaya başlandı. Kullanım amaçları arasında mumların yanmış fitillerini kesmek, mumu güvenli bir şekilde söndürmek ve yangına yol açmasını önlemek bulunuyor. 18. yüzyıla kadar birçok teknik iyileştirme geçiren ve genellikle kiliselerde yaygın olarak kullanılan mum söndürücüler bu tarihten sonra fitilini tamamen tüketen mumların geliştirilmesiyle popülerliğini kaybetti.

'YASSI', 'YAYVAN VE DÜZ' ANLAMINA GELİYOR

Teyit.org, bu aletlerin hiçbirinin iddia konusu atasözüyle bağlantısı kurulamadığını belirtti. Türk Dil Kurumu’nun internet sitesinde yer alan sözlükte "yassı" kelimesinin anlamı "yayvan ve düz, piyata" olarak verilmiş.

Türk Dil Derneği internet sitesinde de kelimenin anlamı "yayvan ve düz" olarak veriliyor.

Sadece güncel Türkçe sözlükler değil, kelimelerin tarihlerine de yer veren etimolojik sözlükler incelendiğinde de "yassı" kelimesinin mum söndürmekte kullanılan bir aletle ilişkisine ilişkin kanıt bulunamadı. Arama motorları üzerinden yapılan araştırmalarda yassı ve mum söndürücü arasındaki ilişkiye dair anlamlı bir sonuç da çıkmadı. 

İddiada verilen otomatik mum söndürücünün otomatik olmayan versiyonları daha çok biliniyor. Türkiye tarihinde mum söndürmek için ne gibi yöntemler kullanıldığını araştırıldığında ise iki alete rastlandığı belirtildi: Mum külahı (veya şamdan külahı) ve mum makasına benzeyen mıkraz. 

Divan şiirlerine konu olan ve Osmanlı döneminde mum söndürmek için kullanılan bu iki aletin izi günümüzden 17. yüzyıla kadar sürülebiliyor. Ancak bunların da "yassı" adıyla anıldığına dair bir bilgiye ulaşılamadı.

Ayrıca videolarda "mum söndürücü"nün İngilizce karşılıklarının "candle extinguisher" ve "snuffer" olduğu anlaşıldı. İngilizce-Türkçe sözlüklerde bu kelimeler araştırıldığında "yassı" kelimesini içeren bir karşılığa rastlanmıyor. 

ATASÖZÜNÜN ORİJİNALİNDE 'YATSI' KULLANILIYOR

Türk Dil Kurumu, "Yalancının mumu yatsıya kadar yanar" atasözünü "'Söylenen söz yalansa durum çok geçmeden anlaşılır’ anlamında kullanılan bir söz" şeklinde açıklıyor. 

Dilbilimci Asım Ömer Aksoy’un 1988 yılında yazdığı kitapta da yalan söylemenin fena sonuçları olacağını belirten "Yalancının mumu yatsıya kadar yanar" atasözü, "yassı" değil "yatsı" kelimesiyle yazılmış. 

Yine dilbilimci Yusuf Çotuksöken'in "Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü"nde söz aynı kalıpla kullanılıyor (sf. 65).

“Yatsı” yerine “yassı” yazılarak yapılan araştırmalarda ise yine anlamlı bir sonuç çıkmadığı aktarılıyor. 

'YÖRESEL FARKLILIKLAR OLUŞABİLİR'

Teyit, iddiayla ilgili Yazar Kemal Ateş’e ulaştı. Ateş, atasözleri konusunda elimizde geçmiş yüzyıllara ait yazılı belgeler bulunmadığı sürece yatsı kelimesinin yanlış kullanıldığını iddia edilemeyeceğini belirtti. Ateş, atasözlerinin kullanımında yöresel farklılıklar nedeniyle "yatsı" kelimesinin "yassı" olarak telaffuzundan kaynaklı yanlış anlaşılma ortaya çıkmış olabildiğini aktardı:

“Atasözlerinin kökenini bulmak kolay değil çünkü yazılı kaynaklarla iç içe yaşamadık. Söz konusu atasözünün kökeni hakkında 14., 15. veya 16. yüzyıllara ait yazılı belgeler bulunamaz. Bu nedenle sağlam bir dayanak bulmak mümkün değil. Yazılı belge varsa atasözünün kökeni düşünülebilir, ama yine de kesin olarak yassıdır denemez. Ayrıca dilde yaygınlaşmak da çok önemlidir. Atasözlerinin kullanımı hakkında yöresel farklılıklar da oluşabilir. Mesela halk sözü yatsıyı telaffuz edemediği için yassı diyebilir. Sonuç olarak bu atasözündeki kelimenin namaz vakti anlamına gelen yatsı olarak kullanılması daha doğrudur.” (Kaynak)