Cinsiyet çaprazı: Sanat kimin içindir?

Özgün Biçer*

Sanat kimin içindir? Sanat sanat için, sanat halk için…

Başlığı görünce derin sanat tarihi tartışmalarına giriyorum sanılmasın. Elbette bu alanı konunun uzmanlarına, sanat tarihçilerine bırakıyorum. Ama bu cümle ile giriş yapmamın bir sebebi var. Sanatın aslında kimin için olamadığının peşine düşüyorum.

Nasıl?

Son yıllarda hem sanat mekanlarının sayısının artması hem de NFT gibi yeni dijital sanat mecralarının ortaya çıkmasıyla ilgi artıyor. Örneğin Galataport’taki yeni yerine geçen İstanbul’un ilk modern ve çağdaş müzesi İstanbul Modern'i açıldığından beri 8 milyon 200 bin ziyaretçi gezmiş. Son birkaç yıldır düzenli yapılan Contemporary’nin geçtiğimiz günlerdeki sergisini 24 bin sanatsever gezmiş. Ve şimdi Art İstanbul Feshane açıldı. Burası sanat izleyicisi için yeni bir rota sunuyor. 300 sanatçının 400 eserinin sergileneceği bir alandan bahsediyoruz.

Bu rakamlara bakınca sanatın herkes için olduğunu düşünebiliriz.

Elbette sanata olan ilginin artması önemli bir kültürel birikim ama diğer tarafta kocaman bir ekonomik büyüklük yatıyor. Bu da sanatı izleyenler ve edinenler arasındaki uçurumu genişletiyor. Öyle ki müzeler, sergiler ve galeriler, yatırımcılar ve sanatçılardan oluşan bu evren 2022 yılında dünyada 65,1 milyar dolara ulaşmış. Özellikle NFT gibi dijital içerikler geliştikçe hacmi daha da büyüyor ve bireysel yatırımcılar açısından da sanat bir araç haline geliyor.

Tabii bu sanatın muhalif kimliğine dair başka bir tartışma yaratmakta.

Benim gelmek istediğim yer ise sanat dünyasına 'cinsiyet çaprazı'yla bakmak.

Sanat dünyasında kadınlara hiçbir zaman eşit davranılmadığı bir gerçek. Tarihsel olarak derin bir arka planı var. Meraklısı Camille Claudel’in hikayesine bakabilir. Rodin’in arkasında dehası görünmez olan Claudel.

Bugün de kadınlar, sanat dünyasında görünmezlikle baş etmeye devam ediyor. Müzelerde, galerilerde müzayede evlerindeki sanatçıların nasıl temsil edildiği farklı bir şekilde bakmak bu eşitsizliği görmek için yeterli.

• 18 ana US sanat koleksiyonunda yer alan sanatçıların sadece yüzde 23’ü kadın sanatçılardan oluşuyor. Erkekler yüzde 87 iken beyazların oranı yüzde 85.
• Artsy veritabanındaki 3 bin 50 galeriden yüzde 10’u tek bir kadın sanatçıyı bile temsil etmiyor.
• Avrupa ve Amerika’daki galeriler tarafından temsil edilen yaşayan sanatçıların sadece yüzde 13,7’si kadınlardan oluşuyor.
• Elbette sanatçılar söz konusu olduğunda görünür olan cinsiyet uçurumu liderler açısından pek değişmiyor. Kadınlar sanat müzelerinin personelinin çoğunluğunu oluştursa da iş liderliğe geldiğinde yine rakamlar küçülüyor. Öyle ki bu dikey ayrışmaya göre bütçesi 15 milyon doları aşan müzelerin yöneticileri arasında sadece %30’u kadın. Eşit ücreti beklemek yerine 1 dolara karşı 75 cent'e razı olmak durumunda.
• Madem kazançtan konuşmaya başladık. O zaman şunu da söyleyelim: Bir kadın sanatçının müzayedede sattığı en pahalı eser, Georgia O’Keefe’nin White Flower eseri no.1 eseri ve 2014’te 44,4 milyon dolara satıldı.(1)
• Forbes’un haberine göre cinsiyet farkı sadece multimilyon dolarlık satışlar için geçerli değil. Araştırmacılar, 1970'den 2016'ya kadar 69.189 bireysel sanatçı için yapılan 1,9 milyon müzayede işleminin örneğini kullanarak, kadın sanatçıların eserlerinin erkek sanatçıların eserlerine göre yüzde 42 daha az sattığını buldu.(2)

Tüm bu rakamların toplamında küresel piyasada 192 milyon dolarlık cinsiyet uçurumundan bahsediyoruz. Elbette belki de erkeklerin sanat alanında daha birikimli ve yetenekli olabileceğini düşünebilirsiniz. Ancak yapılan bir çalışma(3) bunun önemli bir bilinç dışı yanlılığımız olduğunu gösteriyor. Araştırmada katılımcılara bilgisayar tarafından üretilmiş bir sanat eseri sunulur ve onlardan tabloyu ne kadar sevdiklerini derecelendirmelerini istediler. Katılımcıların yarısı eserin altında sanatçı olarak listelenen bir kadın adını, yarısı ise bir erkek adını gördü. Her iki durumda da tablo aynıydı, bilgisayar tarafından üretilmiş tablo. Sanata ilgi duyan ve müze gezen katılımcılar erkek sanatçı listelendiğinde daha yüksek puan vermişlerdir. Bu sonuç, erkek sanat eseri tercihinin cinsiyet yanlılığının bir işlevi olduğunu ve kadın ve erkek arasındaki yetenek farkının olmadığını açıkça göstermekte.

Şimdi başa dönecek olursak, sanat herkes için olabilir mi? Hızla büyüyen bir birikim alanına dönüşen sanat alanında elbette mülkiyet yasaları işlemeye devam ediyor. Ancak tüm bu koşullarda kadınların emeğinin daha görünür kılınması için yapılabilecekler de yok değil.

1. https://nmwa.org/support/advocacy/get-facts/
2. https://www.forbes.com/sites/kimelsesser/2022/08/30/the-192-billion-gender-gap-in-art/?sh=1557acd12d14
3. Gendered Prices, Renée B Adams, Roman Kräussl, Marco Navone, Patrick Verwijmeren; The Review of Financial Studies, 2021

*Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi