Bir kitap, üç film
Şairliğiyle tanınan Necati Cumalı, esasen romandan öyküye, gezi yazısından tiyatro oyunlarına kadar edebiyatın neredeyse bütün türlerinde eserler verdi. 2001 yılında öldüğünde arkasında zengin bir külliyat bıraktı. Bu yönüyle Cumalı, sinema için de oldukça zengin bir beslenme kaynağı olarak görüldü.
Çekilemeyen romanlar yazımda Türk edebiyatının oldukça görsel ve etkili üç romanının nasıl olup da sinemaya taşınamamasını anlatmıştım. Memleketin sinema ve edebiyat ilişkisi bazen böyle uzlaşmaz yollara sapsa da bazen de aynı öykü kitabından üç film çıkaracak kadar girift bir halde seyrediyor. İlk baskısı 1969’da yapılan Necati Cumalı’nın Ay Büyürken Uyuyamam isimli öykü kitabı tek başına 3 filme kaynaklık etti.
Şairliğiyle tanınan Necati Cumalı, esasen romandan öyküye, gezi yazısından tiyatro oyunlarına kadar edebiyatın neredeyse bütün türlerinde eserler verdi. 2001 yılında öldüğünde arkasında zengin bir külliyat bıraktı. Bu yönüyle Cumalı, sinema için de oldukça zengin bir beslenme kaynağı olarak görüldü. Boş Beşik (1952), Tütün Zamanı (1959), Susuz Yaz (1963), Boş Beşik (1969), Susuz Yaz (1973), Derya Gülü (1973), Dilâ Hanım (1977) , Derya Gülü (1979) , Mine (1982), Tutku (1984), Dul Bir Kadın (1985), Adı Vasfiye (1985), Uzun Bir Gece (1986), Ay Büyürken Uyuyamam (2011) Cumalı’nın eserlerinden yapılan filmler.
TAŞRADA BASKILANMIŞ KADININ FERYADI
Anadolu kırsalında kasaba ortamında baskılanmış kadınların kendilerini var etme mücadelelerine odaklanan, içeriğindeki zengin kadın odaklı, eril olmayan cinsel anlatımlı öykülerin toplamı olan Ay Büyürken Uyuyamam’dan Adı Vasfiye (1985), Uzun Bir Gece (1986) ve Ay Büyürken Uyuyamam (2011) filmleri çekilmişti.
ÖYKÜLER TOPLAMI ZENGİN BİR FİLM: ADIM VASFİYE
Ay Büyürken Uyuyamam’daki beş öykünün Barış Pirhasan tarafından özgün bir senaryo haline getirilmesiyle oluşan Adı Vasfiye, Atıf Yılmaz’ın 1980 sonrasında başladığı kadınların yaşamlarını öncelediği filmlerinden en etkileyici olanlarından biriydi. Adı Vasfiye’de Barış Pirhasan; Vasfiye, İğneci, Çizme Delil Sayılmaz, Dertli ve Gözleri Çakır isimli öyküleri oldukça başarılı bir biçimde birbirlerine eklemleyerek özgün bir senaryo ortaya çıkarmıştı. Yeni eseri için konu sıkıntısı çeken bir yazar, bir pavyon şarkıcısının sokaktaki afişine bakarken, yanına gelen birinin afişteki kadından bahsetmeye başlamasıyla filmdeki girift öykülerin anlatımı başlıyordu. Vasfiye’nin hayatına giren erkeklerin sırayla kendi Vasfiye’lerini anlattıkları postmodern bir uyarlama olan Adı Vasfiye’de, Necati Cumalı’nın Ay Büyürken Uyuyamam’daki kadının taşra hayatındaki kıstırılmışlığı, cinsel arayışları, kadınlara uygulanan baskılar, sömürüler sinema diliyle yeniden inşa edilmişti. Filmde Vasfiye’yi anlatanlar hep erkeklerdir. Bu da kadının yok sayılması ve kendi adına konuşma hakkı tanınmamasının da metaforik bir gönderme sayılabilir.
UZUN GECENİN SABAHI
1986 yapımı Uzun Bir Gece, kitaptaki aynı isimli öykünün uyarlamasıydı. Süreyya Duru’nun yönettiği filmin senaryosunu Macit Koper yazmıştı. Genç yaşında hayran olduğu adam yerine kendinde yaşça büyük bir esnafla evlendirilen kadının evden kaçıp ergenlik döneminde hayran olduğu adamla buluşmasının gecesi ve sabahının anlatıldığı filmde; kasabanın baskıcı ve bir o kadar da çıkarcı yaklaşımı resmedilir. Çifti evlerinde konuk eden kasabalı ev sahibi, kadını kocasına ihbar etmekle tehdit ederek odalarına girmeye çalışır. Yanındaki hayran olduğu adam da ona yeteri kadar yardım eder görünmeyince kasabada sığındıkları evden kaçan kadın geceyi sokakta bir başına geçirir. Kocası sabah kasabaya geldiğinde karşılıklı muhasebelerini izleriz. Öykü ve filmin aralarında belirgin farklılıklar söz konusu değildir. Film de öykünün geçtiği coğrafyada çekilmiştir. Filmdeki diyalogların hemen hepsi de öyküde geçen diyaloglardan oluşur. Yegâne fark sonundadır. Öyküde kadının kocası karısını alıp İzmir’e evlerine götürürken, filmde bu son değiştirilmiştir. Filmde genç kadın bir başına kalır. Kocası ona hakaret etmemiş olsa da onu eski yaşamlarına da kabul etmez.
Necati Cumalı’nın kadın sorununu merkeze taşıdığı, kadınların istedikleri erkelerle bir hayat kuramamış olmalarının, bastırılmış duygularıyla hareket etmelerinin yansıttığı öyküsündeki tematik yaklaşım filmde de belirgindir. Kadın kocasını aldatmış olmanın getirdiği toplumsal red ve genel ahlak kavramına aykırı hareket etmiş olmasına karşın olumsuz bir karakter olarak gösterilmez. Aşkın sesini dinleyen bir kadın olarak resmedilir. Öyküde ve filmde olumsuz karakter kadının hayran olduğu sevdiğidir. Genç kadının ona olan hayranlığından faydalanır. Ama onun zor durumda kalmasıyla yüzleşmez.
DAĞINIK BİR KOLAJ
Şerif Gören’in 2011 yapımı son filmi Ay Büyürken Uyuyamam da aynı isimli öykü kitabındaki öykülerden yapılış bir kolajdı. Melek iki genç kızı ve kocası ile Ege'nin bir taşra kasabasında tatlıcı dükkânı işletmektedir. Kasabadaki erkeklerin hemen hepsinin gözü Melek’in üzerindedir. Kasabanın belde başkanı da Melek’in peşinde olanlardan biridir. Melek’in kocası daha önce hapis yatmış ve hapisten eşcinsel olarak çıkmıştır. Belde başkanının kurduğu tuzakla tatlıcı dükkânında bir erkekle basılır. Melek kocasını kovar. Artık belde başkanı için daha kolay bir avdır. Yetişkin kızlarının biri nişanlı, birinin de çevresinde ilgi gösteren erkekler vardır. Belde başkanı Melek’i elde etmek için türlü oyunlar çevirir. Bu oyunlardan biri de gerici bir ayaklanma çıkarmaktır. Çıkan kargaşada ölenler olur. Melek kızlarını da yanına alarak, İzmir otobüsüne binip kasabayı terk eder.
Türk sinemasının ödüllü, saygın yönetmenlerinden biri olan Şerif Gören’in 18 yıl sonra çektiği film olan Ay Büyürken Uyuyamam’da oldukça dağınık bir anlatım söz konusu. Necati Cumalı’nın öykü kitabındaki kimi zaman olayları, kimi zaman da karakterleri bir araya getiren yönetmen, hem ortak bir dil tutturamamış, hem de inandırıcılık problemi yaratmış.
Sinemanın temel unsurları; kurgu, sahne devamlılığı, karakter bütünlüğü gibi unsurlar filmde eksik kalmış. Hemen hepsi televizyon dizilerinde oynayan oyunculardan oluşturduğu kadronun da etkisiyle, televizyon dizisi estetiğinde bir çalışma ortaya çıkmış. Sahne tasarımlarında özensizlik sıklıkla göze çarpıyor. Adeta bir tiyatro sahnesi havasında oluşturulmuş dekorlar söz konusu.
Filmde; eşcinsel ilişki, gençlerin aşkı, cinselliğini yaşayamamış bir kadının yaşadığı tatminsizlik, küçük yerlerde yaşanan taşra sıkıntısı ve baskısı, kadına olan toplumsal hegemonya, yobazlık, siyaset-ticaret ilişkisi gibi birden fazla tema bir arada sunulmuş. Bu tematik enflasyon filmi boğmuş, geçişleri hızlandırmış ve derinlikli bir anlatım oluşmasını engellemiş. Necati Cumalı’nın eserlerinden yapılan en yüzeysel uyarlamanın Şerif Gören’in yönetmenliğini yaptığı Ay Büyürken Uyuyamam filmi olduğunu söylemek mümkün.
Postmodern bir zenginlikten dağınık bir kolaja kadar farklı zamanlarda üç farklı uyarlama filme kaynaklık eden Ay Büyürken Uyuyamam, 1969’dan beri sürekli yeni baskıları yapılan, edebiyatın az sayıdaki erkek tarafından yazılıp da kadın cinselliğini eril olmayan bir yaklaşımla yansıtan oldukça başarılı bir öykü kitabı. İçeriğinin zenginliği ve görselliği sinemacılar cazibe unsuru olarak görülmüşe benziyor.