Yoksulluğun reddiyesi

1990’larda merkez sağ (ve aslında sol) karşısında Refah Partisi’ni (uç sağı) yükselten siyasi kampanya, ideolojik-kültürel tonları yanında ekonomik ve kısmen sınıfsal mesajlarıyla da dikkat çekmişti. Örneğin 94 seçimlerinde İstanbul’u kazanan Tayyip Erdoğan, katıldığı TV tartışmalarında 'gecekonduda oturan biri' olmakla övünüyordu. O yıllarda itibarı 'sarayda' aramayıp mütevazılıktan süzme gayretindeydi. 'Kimsesizlerin kimsesi olma' iddiası; yoksunluğu ve yoksunluğu içselleştiren bir mağduriyet diliyle birleşiyordu. Daha sonraki yıllardaki -her şeyi açıklama iddiasıyla fazla sulandırılan- merkez-çevre çözümlemeleri de bu durumla gerekçelendirildi. Bu organik ilişkiden bir 'sosyoloji' üretilebileceği, üretildiği iddia edildi. Yoksulları, kültürel madunları siyasi temsil aracılığıyla yukarıya taşıma iddiası, AKP’nin ilk yıllarında “yeni bir orta sınıf yaratıldığı” tespitlerine dayanak yapıldı. Dünyadaki bol para, kolay ve ucuz borçlanma imkanları, kolay karşılanabilen transfer harcamaları, ekonomik hareketliliği hızlandıran inşaat hamleleriyle alt gelir grupları hissedilir ama güvencesizliği derinleştiren bir iyileşme yaşadı. Alt gelir gruplarının hayat standardını yükselten hizmet alanlarında -örneğin sağlık ve belediye hizmetlerinde- sağlanan geçici rahatlatmalar bu algıyı destekledi.

Yoksullar için memnuniyeti artıran önemli kuşatıcı unsur, dinsel-kültürel kimlik kodlarıyla desteklenmiş sahiplenilme hissiydi. Laik, devletçi, sert modernist dışlanmanın, 28 Şubat ile açık bir siyasi tehdide dönüşmesi yanında, 80’ler boyunca yürürlükte olan kaba liberal söylemin 'yoksulluk aşağılamasına' tepki önemli bir motivasyondu. Yoksul oldukları için tek suçlunun kendileri olduğu, devletin fukarayı beslemek zorunda olmadığı fikrinin karşısında, giderek genişletilen ve savunulan 'doğrudan destekler' vardı. Patates, makarna, kömür dağıtımını 'ucuz politika' olarak eleştirmeye çalışan muhalefet dili, AKP tarafından bu sahiplenmenin (karşıtlığın) kanıtı olarak kullanıldı. Herkesin olan kamu kaynaklarının tarihin en hunhar özelleştirmeleriyle elden çıkartılmasına, bu sahiplenme görüntüsüyle yüksek bir destek -en azından sessizlik- temin edildi. 2006 yılında Erdoğan’ın durumundan şikayetçi olan bir çiftçiye söylediği “Ananı da al git” lafını istisna sayarsak, AKP iktidarı 'yoksuldan yana, yoksulla yan yana' görüntüsünü korumaya uzunca bir dönem özen gösterdi. 2008 Ekonomik krizi sonrasındaki 2009 yerel seçiminde kendini hissettiren ekonomik gerekçeli memnuniyetsizlikler, 2007-2010 arasında büyük ölçüde 'cemaatin' yönettiği siyasi gerilimlerin gölgesinde kaldı.

2011’den itibaren başlayan ama 2015 ile resmileşen ve Erdoğan’ın şahsında toparlanan yeni iktidar stratejisi, yoksullarla ilişkiyi ekonomik içeriğinden sıyırarak neredeyse sadece kimlik eksenli bir alana itti. Hızla otoriterleşen iktidar, sağ popülist reflekslere uygun biçimde yoksullarla fazla araçsal bir ilişkiye doğru çekildi. Yoksul kalabalıklar, kendilerine uzak elitlere (dünyaya) kafa tutan lidere destek sağlamakla ve sadece liderin başarılarından -gerekirse ihtişamından- gururlanmakla, sonra yine bir şeyler sağlayabileceğini ummakla görevlendirildi. Sadece işaret edilen düşmanlarla ilgilenmeleri istendi. Ortada, 'kan emen' elitlerden alınıp yoksullara dağıtılan pek bir şey olmadığı gibi, eski elitlere ve yenilerine kaynak aktarma göze sokarak devam etti. Üstelik artık değil elitlerin elindekini almak, onlardan borç bulmak bile zorlaşıyordu. Ekonomik krizin ortaya çıkarttığı bu tablonun karşısında, memnuniyetsizlere hitap eden dil de hızla değişti. Memleketin ve dolayısıyla iktidarın bekası için atılan mermilerin parasını hesaplamaktan aciz nankörlerden bahsedilmeye başlandı. 'Yoksuldan yana, yoksulla yan yana' iktidar yerine, iktidardan yana zengin ve yoksul aynı ölçüde makbul hale geldi. 'Biz varsak siz varsınız' kibri öne çıktı.

Erdoğan ve yakın çevresinin ekonomik krizle kurduğu -kurmadığı- ilişki, iktidarın dış çeperinde 80’lerin kaba yoksul düşmanlığını geri çağırıyor. İktidarın sosyal medyadaki azgın destekçileri bu konuda çok atak. Geçim derdiyle intihar eden insanlar, yemek parasına göz dikildiği yetmezmiş gibi bunun için bir de dayak yiyen öğrenciler bozguncu sayılıyor. Bunları gündeme getirmeye kalkanlar yalancılıkla suçlanıyor. Yoksulluktan yine edebiyat diye bahsediliyor: “Akıllı cep telefonu olan nasıl aç olabilir?”, “Öğrenciyi beslemek neden devletin görevi olsun?”, “Biri aç kalıyorsa kendi suçudur”. Yaşanan sorunlardan birinci derecede sorumlu iktidarın, sıkıntı yok refleksi göstermesi, iktidarın zorlanmasından endişe eden destek çevresinde daha saldırgan bir üsluba dönüşüyor. Biraz 'imam-cemaat diyalektiği' işliyor. Elbette yoksulların yoğun biçimde sosyal medyayı takip etmedikleri doğru. Fakat son yıllarda sayıları çok artmış olan 'rastgele sokak röportajlarında', iktidarın sokağa inen dilinin de hayli bozulduğunu izlemek mümkün. “Geçinemiyorum, açım” diyen birine, panik halinde “yok öyle bir şey, nankör” diye cevap veren AKP’li, ender görülen bir resim değil artık.

“Yoksulluk sadece Dickensvari bir tezahürde karşımıza çıkmıyor artık. Henüz okurken iş bulamama kaygısının, çalışırken atılma korkusunun, kredi taksitlerini ödeyememe paniğinin içinde de büyüyor. Tüm bu süreci şekillendiren dinamik ise zaten değersizleşmiş beden gücünün yanında, o beden gücüne eklenmiş yetilerin de hızla değersizleşmesidir. Bazılarını yarışta daha ‘şanslı’ kılan mesleki formasyon, eğitim düzeyi, uzmanlık vb. aparatlar, sermaye birikim rejiminin şu anki hâkim karakterinde anlam ifade etmiyor. Piyasanın ihtiyaç duyduğu şey, ücretli herkesin geleceğin potansiyel yoksulları olmalarıdır." Bahadır Özgür, 'Yoksulluk ve canavarın kalbi' başlıklı yazısında böyle diyor. Değersizleşmeyi ve süreklileşmiş yoksulluğu piyasa (veya sistem) için iştah açıcı yapan, güvencesizlik ve derinleşen çaresizlik eşliğinde bir teslimiyetine çevirebilmesi. Asla çıkamayacağına inanılan bir çemberin içinde sonsuza kadar çabalama mecburiyeti. Daha fazla borç alarak, daha fazla çalışarak ve sürekli daha azıyla yetinerek. Askerlikte de yüksek itaat için en etkili formül değersizleştirilme, kimliksizleştirilme. Hem vahşi piyasa, hem otoriter yönetme aklı için, yoksul kalabalıkları elde tutma aygıtlarından biri popülizm. Popülizm, yoksul kalabalıkların önüne yapıştırıcı olarak 'sahiplenilme' hissini koyuyor. Ama 'sahiplenilme hissi' yok sayılmakla çok kolay kaybedilebilir.