Zamanın insafına terk edilen tarihi Surp Sarkis Kilisesi

DİYARBAKIR - Bir tarafında Suriçi’nin bildik eski evleri, diğer tarafında kentsel dönüşüm projesi marifetiyle yükselen binalar bulunuyor. Eski ile yeni arasında en eski yapı olarak duruyor. Dış duvarları ve içteki kemerler yüzyıllara ve türlü zulme dayanmış ancak yapı tam izbe bir mekan.

Alipaşa’da oturan insanların önemli kısmı “Çeltik Fabrikası” ya da “Çeltik Kilisesi” diye bilir yapıyı. Çünkü yapı, bir dönem çeltik fabrikası olarak işlev görmüş. Ama tahıl ambarı ve deve ahırı olarak kullanıldığı da olmuş.

Kaynaklara göre 16. yüzyılda Katolik Ermeni Kilisesi olarak inşa edilmiş. Kilise için Süryani tarihçi peder Gabriel Akyüz Mor Dumyana adını kullanır, ancak “Hızır İlyas Kilisesi” olarak da bilinir. Max Von Berchem ise, Amida adlı eserinde, kilisenin 1515’te yapıldığını ve adının Surp Sarkis olduğunu söyler.

Yıllar önce bir televizyon programı için kiliseye gittiğimizde mahallenin kimi gençleri etrafımıza toplanmış, “Define mi arıyorsunuz?” diye hafif tertip sorguya çekilmiştik. Oysa yapı zaten delik deşik edilmişti defineciler tarafından.

Elbette o günden bugüne bir değişiklik olmadı. Kilise definecilerin ve zamanın insafına terk edilmiş durumda. Bir başka tehlike ise bir iki yıldır türeyen taş hırsızları. Özellikle üzerinde figürler bulunan taşların satıldığı yönündeki bilgiler tepkiye neden oldu.

Artuklular döneminde yaşadığı tahmin edilen ve ismi bilinmeyen bir seyyah, 1183 yılına ait notlarında surda kullanılan taşlar için şöyle demiştir:

“… Amid şehri Dicle’nin batısındaki elli insan boyu yükseklikte hâkim kayalık bir zemin üzerine kurulmuş bir şehirdir. Değirmen (bazalt) taşından yapılmış siyah bir surla çevrilidir. Bu surun rengi aşırı siyah olduğu için şehir kara diye isimlendirilirdi. Bu taşın dünyada bir benzeri yoktu. Bu taşa benzer değirmen taşı Irak’ta yaklaşık 50 dinara satılır.”

İşte değeri 1183 yılında biçilmiş taşlardan yapılma Surp Sarkis Kilisesi, kaderine terk edilmiş durumda ve önlem alınmazsa yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor.

Bir vakitler deve ahırı, tahıl ambarı ve çeltik fabrikası işlevi gören tarihi kilise, şimdi kedilere, köpeklere ve eşeklere ev sahipliği yapıyor.