Vapurunu seçtiren demokratik(!) devlet

Verinin demokratikleşmesinin yolunun açık veri olduğunu "Veriyi demokratikleştirmek ülkeleri nasıl demokratikleştirir?" başlıklı yazıda daha önce anlatmıştım. Literatürde terminolojik olarak birçok tanımlama, açık veri şemsiyesi altında açık veri manasında kullanılmaktadır. Kamu sektör bilgisi (1) (KSB), kamu verisi, açık bilim verisi, şehir verisi gibi birçok kelime kimi zaman birbirleriyle örtüşen manaya gelecek şekilde, açık veri yerine kullanılan kelimelerdir. Mesela New York yöneticileri, şehir verisi dediklerinde, esasında yerel açık veriden bahsediyor ve açık veriyi coğrafi olarak sınırlıyorlar. Bir bilim insanı açık veriden bahsettiğinde bilimsel araştırmaların verilerinin açık veri olmasını kast ediyor. Yani bağlama göre sektörel veya coğrafi sınırlamalara maruz kalıyor açık veri. Koski (2011) mesela, devlet tarafından tutulan ve açılan veriler için KSB derken, Finli araştırmacı Poikola, Kola, & Hintikka'nın (2011) raporunda ise, veri ham madde iken, işlenip açılan her türlü veriyi açık veri diye tanımlıyorlar. Açık (umumi) kamu verisi (AKV) ile, açık veri arasındaki farkın verinin kaynağından kaynaklandığı açık.

Açık devlet, açık veri ve büyük veri (Gurin, 2015)

Joel Gurin’in kitabında ve sonradan makalesinde açıkladığı kümesel diyagrama bakarsanız, büyük verinin bir kısmı devletlerin topladığı veriler iken, bir kısmı da özel firmaların topladığı verilerdir. Devletlerin verilerinin bir kısmı büyüktür, bu büyük verilerin hava durumu, yer bilgisi gibi verileri açıkken, kimi de, devletten devlete farklılık göstermek üzere kapalıdır. Açık devletler (AD) her verisi açık olmasa da, işlemleri açık, daha net ifade ile, şeffaf olan devletlerdir. Burada bir konudan daha bahsetmem gerekli, Sandoval-Almazan & Gil-Garcia'nın 2015’te yazdığı makalelerinde belirttikleri üzere, AKV sadece devlet verilerinin değil, özel sektör ve vakıflar aracılığıyla açılan verilerinin katkısıyla büyük verilerin oluşmasına katkı sağlamıştır.

Peki açık devlet nedir, dijital ya da e devletten, açık veriden farkı nedir?

Açık devlet kavramı, İkinci Dünya Savaşı'nda birçok bilginin vatandaşlardan gizlendiğinin ortaya çıkması üzerine daha şeffaf ve hesap veren devlet olsun diye ABD'de ortaya çıktı.

Açık devlet ve açık kamu verisi  birbirleriyle ilgili olsalar da, esasına AD ve AKV iki açıdan birbirinden farklı. Öncelikle AD Bilgi Hakkı Hareketi ile alakalı. Bu hareket devletin şeffaflığını bir vatandaşlık hakkı olarak görür. Öte yandan, AKV ise şeffaflığı yeni katılımcı teknoloji ve inovasyonlar kurmak için bir araç olarak görür. İkinci fark da, Bilgi Hakkı Hareketi yasal dayanağını Bilgiye Erişim Özgürlüğü (2) yasalarından alırken, özellikle Avrupa’da, AKV yasal dayanağını KSB direktiflerinden (3) alır. Burada hatırlatmak isterim ki, ikincisi göreceli olarak yeni yasalar ve direktiflerle gelmiş olmasına rağmen, bilgiye erişim özgürlüğünün temeli çok eskilere dayanır. Bu yasa, ilk olarak Bilgi Edindirme Kanunu adıyla, düşünür ve politikacı Anders Chydenius tarafından hazırlanıp 1766 yılında İsveç Parlamentosu tarafından kabul edildi. Bu kanunun 250'nci yılı özel etkinliklerle İsveç’te kutlandı. O zamanlar Finlandiya İsveç’in bir parçası olduğu ve Anders Chydenius de Finli olduğu için Finlandiya ve İsveç arasında bu özgürlük yasasının paylaşılamaması konusunda tatlı bir rekabet vardır dolayısı ile 250'nci yılı Finlandiya'da da çeşitli etkinliklerle kutlandı. Bu kutlamaları ve rekabeti görünce insanın hem şaşırmaması hem de mutlu olmaması imkansız.

Açık devlet ve e-devlet (dijital devlet) kavramına gelirsek, ikisi de birbirleri ile alakalı ancak birbirlerinden farklı tanımlar. Açık devlette devlet, esasında tüm dokümanlarına erişim hakkı veren, şeffaf devlet demek. Teknolojiyi kullanmayan devletler, açık devlet olabilir. Bilakis, Finlandiya’da 250 seneden önce hangi dijital teknolojiden bahsedebiliriz ki? E-devlette ise teknoloji gereklidir. Hatta teknolojinin varlığı yetmez, devletin ve vatandaşların teknolojiye uyumu da gereklidir. Öte yandan, e-devlette devlet, şeffaf ve hatta demokratik olmak zorunda değil. Diktatöryel rejimle yönetilen ülke kurup tüm işlemlerin dijital ortamda yapılmasını ve teknolojinin etkin kullanılmasını ve yüksek verimi sağlayabilirsiniz. Medyada robotlara vatandaşlık veren ülke dijital devlet olabilir, hatta ultra dijital teknolojileri kullanıyor olabilir ama kadınların seçme ve seçilme haklarının olmadığı, sosyal hayatın kısıtlandığı bu ülke asla açık e-devlet ya da demokratik devlet değildir, ne kadar zorlasak da o tanıma girmez.

Çünkü, e-devlet var olan devlet sisteminin dijitalleştirilmesi demek. Mesela, eskiden vergi beyannamesini vergi dairesine bizzat giderek yapıyordunuz, şimdi mobil e-kimlik ile dijital olarak yapabilirsiniz. Ya da eskiden ikametgah için devlet kurumuna gitmeniz gerekiyordu ama artık mobil e-kimlik ile dijital ortamda ikametgah alıp çıktısını kullanabiliyorsunuz.

E-devlet, demokratik devlet görüntüsü verip esasında baskıcı ve dayatmacı bir devlet oluşturabilir. Devlet sisteminin nasıl olduğu e-devletin yapısını da belirler. Demokrasi görüntüsü için, vatandaşın zamandan tasarruf etmesi, demokrasi hizmeti gibi pazarlanabilir. Hatta en ilginci, alakasız ve hatta gereksiz konularda, zaten şıkların dayatıldığı oylamalar, anketler yapılabilir.

Vapurların isimlerinin, renklerinin seçimi gibi devletin esas işleyişini ilgilendiren konulardan alakasız konularda, vatandaşlar katılımcı olmaya çağrılır ve seçimle vatandaşın dinlendiği imajı yaratılabilir. Öte yandan, esas temel konularda, ifade, seyahat ve hatta çalışma özgürlüğü gibi konularda vatandaşa hiç sorulmaz, kararlar ardı ardına gece yarıları alınır. Vatandaş, vapur renkleri arasında seçimle uğraşırken, atı alan Üsküdar'ı geçmiştir. Daha net ve abartılı bir örnek verebilirim. Bir devlet olarak, eskiden insanları kağıt kalemle fişlerken, artık bilgisayar veya bulut sisteminde dijital olarak fişleyerek de e-devlet hizmeti sunabilirsiniz. Bu da e-devlet hizmetidir, esasında. Kimi ülkelerde ise vergiden şirket kurulumuna kadar, birçok işlemi sadece dijital servisleri kullanarak yapabilirsiniz. Bunların olması için devletin demokratik, açık bir devlet olması gerekmez, teknolojiye iyi yatırım yapması yeterlidir.

Açık e-devlet, hem devletin açık olması hem de dijital olması demek. Açıklık kavramının tanımı ve genişliği halen literatürde tartışılan bir konu ama sadece alınan kararların değil, devletin işleyişinin, işlemlerinin, girdilerinin ve çıktılarının şeffaf olması, dijital olması demek. Burada teknolojinin kullanılabilir ve erişilebilir olması, hızlı ve her yerde bulunabilecek internet ve açık veri hareketinin katkılarıyla, açık devlet kavramı bir üst seviyeye taşındı diyebiliriz.

Peki açık e-devlet esasında nasıl çalışmalıdır? Bir sonraki yazılarda onlara değineceğim.

Referanslar

Gurin, J. (2015). Big Data and Open Data: How Open Will the Future Be? I/S: A Journal of Law & Policy for the Information Society, 10(3), 691–704. Retrieved from http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=lgs&AN=112529654&site=ehost-live

Koski, H. (2011). Does Marginal Cost Pricing of Public Sector Information Spur Firm Growth? Discussion Papers, (1260). Retrieved from http://www.etla.fi/wp-content/uploads/2012/09/dp1260.pdf

Poikola, A., Kola, P., & Hintikka, K. A. (2011). Public data - An introduction to opening information resources. Helsinki: Edita Prima Oy.

Sandoval-Almazan, R., & Gil-Garcia, R. J. (2015). Towards an Integrative Assessment of Open Government: Proposing Conceptual Lenses and Practical Components. Journal of Organizational Computing and Electronic Commerce, 9392(December), 10919392.2015.1125190. https://doi.org/10.1080/10919392.2015.1125190

(1) İngilizcesi Public Sector Information (PSI)

(2) Fredom of Information (FOI) Laws

(3) İngilizcesi PSI