Şairlere göre şiir

Şairler için şiir bir erektir, bir ütopyadır. O nedenle denebilir ki şairler yazdıklarından çok yazacaklarına, yazmak istediklerine yoğunlaşırlar. Bunun temkinli yaklaşılması gereken bir sav olduğunu da belirtmek isteriz. Öyleyse kışkırtma amaçlı bir iddia olduğunu da söyleyelim. Kışkırtma amaçlı çünkü tartışmak, konuşmak istiyor.

Şiir değişiyor, şiir tanımları değişiyor, şiir beğenileri değişiyor. Peki bu değişimin tartışmadan, sağlam bir zemin oluşturması mümkün mü?

İzlenimimiz, gözlemimiz o ki günümüzde şairlerin şiire ilişkin, şiirin sorunlarını kuramsal ve tarihsel boyutuyla konu alarak yürüttükleri bir tartışma yok. Hiç yok demeyelim ama olanların da hayli cılız kaldığını ve de dar bir çevrede yürütüldüğünü de kaydedelim. Üzerinde durulmaya değer, tartışmaya açık bir sorun. Ama biz asıl konumuza, “şairlere göre şiir”e, yani şairlerin şiir tanımlarına dönelim.

Bundan önceki yazımızda modern Türkçe şiirin, bilhassa tasfiye döneminin başlangıcında öncü rolü oynamış şairlerin şiir tanımlarına göz atmaya çalışmıştık.

Modern Türkçe şiir üstüne en çok düşünmüş şairlerden birisi de Ahmet Hamdi Tanpınar olmuştur diyebiliriz. Ama ne yazık ki o, şair olarak “babası”nın (Yahya Kemal Beyatlı) sınırlarına ve kalıplarına sıkışmış olmakla maluldür. Bu yönüyle, “ustasına çırak kalmaktan çıkamamış olmakla” modern Türkçe şiirde simgedir. Ama aynı Tanpınar’ın şiir üzerine geniş ve detaylı düşünen bir kuramcı olarak görüşleriyle hem kendinden önceki kuşaktan şairleri hem de kendisinden sonraki şairleri etkilediğini de söylemek mümkün. 'Edebiyat Üzerine Makaleler' adı altında toplanan yazıları, diğer tüm çalışmalarında olduğu gibi arayış halindeki bir kültür sanat kuramcısının, gelenekselle modernleşme arasında şiddetli çatışmanın boyutlarını küçülterek de olsa çıkar yol bulmaya çalışmasının ürünleridir.

'Edebiyat Üzerine Makaleler'in “Şiir Hakkında” başlıklı ilk bölümünde şiir üzerine sekiz “makale”ye yer verilir. Tanpınar’ın bu makaleleri bir kuramcı olmanın yanı sıra şair olarak da kaleme almış olması önemlidir. Bu yazılarda kuramcı Tanpınar kadar hatta diyebiliriz ki ondan daha fazlasıyla konuşan şair Ahmet Hamdi Tanpınar’dır. Şu satırları, onun “Şiir Hakkında 1” başlıklı makalesinden alıntıladık:

“Bugün sanat meseleleriyle yakından alakadar olmuş bir zekâ için artık münakaşasına imkân görülmeyen hakikatlerden biri de şiirin her türlü menfaat endişesinden uzak, gayesini yalnız kendinde bulan bir mükemmelliyet olmasıdır. Bu böyle olduğu halde, maalesef memleketimizde mutlak derecede bir ekseriyet hâlâ sanatkârda büyük insani mefkurelerin bir peygamberini, cemiyet hayatının ateşli bir havarisini görmek arzusundadır. Asaleti nispetinde sakat olan bu arzuda, şiir hakkında yerleşmiş, kök salmış batıl zanların, yanlış telakkilerin mühim bir hissesi vardır. Filhakika malzemesini lisan gibi umumun malı olan bir menbadan alması, diğer sanatlara nispeten tekniğinde mevcut zahiri kolaylıklar ve daha bunlara benzer birçok sebepler, onu zaman zaman tabiatının büsbütün haricinde olan yanlış telakkilere maruz bırakmış ve adeta fikrin her çeşidini istiaba elverişli bir nevi imtiyazlı kap olarak kabul ettirmiştir.”

Tanpınar, yazısının girişinde şiire ilişkin görüşünü de açık biçimde ifade etmiştir. Ona göre şiir, “sadece mustarip ve huzursuz ruhun saf bir lisanı”dır. Tanpınar, mustarıp ve huzursuz bireyin “saf lisanından bahseder” ama o lisanla uygarlığın huzursuz ettiği insan, toplum, birey arasındaki bağa değindiği söylenemez.

Modern Türkçe şiir, belli ölçülerde Tanpınar’ın da yörüngesinde olduğu sembolizmin etkisinde kalsa bile hem tasfiye sürecinde hem takip eden restorasyon evresinde başka kaynaklardan da etkiler alır. Nâzım Hikmet’in çıkışı ya da devrimci girişimi, şiirin hem sesini hem sazını hem sözünü hem de muhatabını değiştirir. O nedenle diyebiliriz ki modern Türkçe şiirin asıl belirleyici faili Nâzım Hikmet olmuştur.

Tasfiye döneminde şiir dilinin akışı, yönü ve şiirde oluşan kanallar da göstermektedir ki onun, gördüğü tüm baskı ve engellemelere rağmen modern Türkçe şiirin kaderini tayin eden şair olarak üstlendiği rol son derece önemlidir. Yüzyıllık birikim değerlendirildiğinde, modern Türkçe şiirin Nâzım Hikmet’in “paltosundan” çıktığı kanaati yersiz değildir.

Eğer geçmişten günümüze aktarılan birikime ve deneyime bakarak şiiri bisiklete benzetecek olsak, onu tasarlayanın ve kuranın Nâzım Hikmet olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Garip ve İkinci Yeni dalgalarının müdahaleleri elbette önemlidir. Örneğin Garip, o, modern Türkçe “şiir bisikletinin” ön, İkinci Yeni arka tekerleğini değiştirmiştir.

Hülasası, modern Türkçe şiirde özellikle tasfiye süreci sonrasında oluşan şairlerin şiir görüşleri üzerinde Nâzım Hikmet’in devrimci girişiminin etkisi yoğundur. İkinci Yeni dalgası hem biçim hem de imge, dil ve anlatım tekniği yönünden 'Memleketimden İnsan Manzaraları'na az şey borçlu değildir.

Gelelim “şairlere göre şiire…” Şiir tanımları genellikle şairin amaçladığı şiiri ifade eder. Ama bu demek değildir ki şairlerin yazdıkları şiir, tanımladıkları şiirden farklı olmakta. İfade etmek istediğimiz, şiirin lokomotifi arayıştır ve deneyimlenmiş, gerçekleşmiş olanı aşma arzusudur. Şiir tanımının diyalektiği de bunu kapsar. Şairlere göre şiir vardır ama şiirin sabitlenmiş veya sabitlenecek bir tanımı yoktur. Hatta bunu şöyle de ifade etmek mümkün: Şairler şiiri tanımlarken atlarını ağaca değil, bulutlara bağlar.

Sık sık dile getirilen, “ne kadar şair varsa o kadar da şiir ve şiir tanımı vardır” iddiası da şiirin “doğasıyla” ilgilidir. Her yeni şair ve her şiir, yeni bir şiir tanımı getirebildiği ölçüde “kalıcılık” kazanabilmektedir.

Bu dizi yazıda benimsenen yönteme ilişkin bir ara not düşmek istiyoruz. Şairlere göre şiir tanımlarına ve şiirlerle yapılan şiir tanımları örneklerine yer verirken dizgesel olmayacağız. Yeri gelmişken Ahmet Oktay’ın, “Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirine Bir Bakış” başlıklı yazısında, Profesör Fuat Köprülü’nün “integral” kavramını kullandığını belirttiğini de kaydedelim. Biz de Ahmet Oktay gibi dizgesel demeyi tercih ettik. Dizgesel olmayacağımızı belirttik ama konuyla ilgili olaylar, görüşler, olgular arasındaki bağı da gözetmeye özen göstereceğiz.

Modern Türkçe şiirde farklı ve kendilerine özgü özellikleriyle ön plana çıkan iki isim, iki şairden söz etmek istiyoruz. Bu iki şairden biri dokunduğu, değindiği her şeyi şiire dönüştürmesiyle ünlüdür. Bir diğeriyse her şeyi şiirle dile getirmiş oluşuyla. Bu şairlerin kimler olduğunu tahmin etmişsinizdir. Dokunduğu her şeyi şiire dönüştürme “yeteneklisi” Edip Cansever’dir. Her şeyi şiirle dile getirme “ustası” ise Can Yücel.

Edip Cansever’in şiiri “insanın içinden dopdolu geçen bir hayat” gibi algılamasıyla dokunduğu her şeyi şiire dönüştürmesi arasında elbette bir ilişki söz konusudur.

Can Yücel, hayatın şiir yönünü bulup çıkarmaktaki ustalığının ışığında şiiri de aynı yöntemle tanımlar. Şiirden ne anladığını da, ne anlaşılması gerektiğini de şiirle dile getirmiştir. Okuyacağımız dizelerin yer aldığı şiirin başlığı da “Şiir”:

Aç bir fareydi şiir
Yarım uyaklarıyla uykuları azdıran

Cöntürkleri çağırdım Vanları Siyamları
Ankara'nın kedisi her zamanki gibi geç
Önce Shelley'i yedik Puşkin'i ve Sait'i
Rimbaud'nun beyinleri nasıl gene de taze

Şiirin şiirle tanımlandığı şiirler söz konusu olduğunda ilk akla gelen şairin Ece Ayhan, şiirinse “Mor Külhani” olmaması elbette mümkün değil. Önce “Mor Külhani”den üç betik okuyalım.

1. Şiirimiz karadır abiler

Kendi kendine çalan bir davul zurna
Sesini duyunca kendi kendine güreşmeye başlayan
Taşınır mal helalarında kara kamunun
Şeye dar pantolonlu kostak delikanlıların şiiridir

Aşk örgütlenmektir bir düşünün abiler

2. Şiirimiz her işi yapar abiler

Valde Atik'te Eski Şair Çıkmazı'nda oturur
Saçları bir sözle örülür bir sözle çözülür
Kötü caddeye düşmüş bir tazenin yakın mezarlıkta
Saatlerini çıkarmış yedi dala gerilmesinin şiiridir
Dirim kısa ölüm uzundur cehennette herhal abiler

3. Şiirimiz gül kurutur abiler

Dönüşmeye başlamış Beşiktaşlı kuşçu bir babanın
Taşınmaz kum taşır mavnalarla Karabiga'ya kaçan
Gamze şeyli pek hoş benli son oğlunu
Suriye hamamında sabuna boğmasının şiiridir

Oğullar oğulluktan sessizce çekilmesini bilmelidir abiler

“Mor Külhani” şiirinde şair bir yandan poetikasının çerçevesini çizmekte, bir yandan kendine özgü şiir tanımını ifade etmektedir. Şairin betimleyerek tanımını yaptığı şiirin toplumsalla birlikte tarihsel perspektifi de önemsediği dikkati çekiyor.

Ece Ayhan’ın nevi şahsına münhasır bir şair olduğunu yinelemeye gerek yok. Onun diğer şiirlerinde olduğu gibi “Mor Külhani” şiiri de kendi üstüne kıvrılan imgelerle örülüdür. Ece Ayhan şiirinin imgesel yapısı, şiir dili mattır; ışık sızdırmayan yeraltı sığınakları, karanlık çatı katları gibidir. Türkçe şiirin hayli şeffaf olan diline karşı bir başkaldırıdır. Söylediklerimiz elbette “Mor Külhani” şiiri için de geçerlidir.

Şiirle ilgili şairlerin tanımının öncelikli olması gerektiğini ilk yazımızda dile getirmiştik. Öte yandan, şiiri şairler tarif etse de “şiir nedir?” sorusunun yanıtını, nihai olarak şiir okuru vermeli diye düşünüyoruz. Neden böyle düşünüyoruz? Yazılan, dolaşıma giren şiirin “ne olduğunu”, “nasıl olduğunu” değerlendiren ve yapıtın yazgısını belirleyen yargıyı oluşturan büyük ölçüde okurdur. Bunu söylerken şairlerin, aynı zamanda okur da olduğunu kabul ediyoruz. Ekleyelim: Şiir okuru olmayan, şair olsun! Mümkün mü? “Sıkı bir şiir okuru” olmayan şair; cümleyi siz tamamlayın…

“Şairlere göre şiir” konusuna değinmeyi ve “şiirlerle şiir tanımları”nı örneklendirmeyi sürdüreceğimizi belirtelim.

Bu bölümü sonlandırırken yazıda alıntıladığımız şiirlerin tümünün okunmasına yönelik dileğimizi de ifade edelim.