Kürt-Ukrayna ilişkileri tarihinden
Kürtler binlerce yıl önce Karadeniz’in kuzeyinde ve Ukrayna’da yaşamışlardır. Kürt ve Ukrayna ilişkilerinin tarihi geçtiğimiz yüzyıla yani 20. yüzyılın başlarına kadar kadar uzanmaktadır.
Kürtlerin Ukrayna’ya olan göçleri, Kürt ve Ukrayna arasındaki tarihi ve kültürel ilişkiler birçok defa zihnimi meşgul etmiştir. Ülkenin adı Ukrayna Kürtçe kaynaklarda bazen farklı yazılır: Ukranya... Avrupa’nın ikinci büyük ülkesi konumunda olan Ukrayna konusundaki ilk Kürtçe yazılardan birisine 1932 yılında Şam’da Kürtçe çıkan Hawar dergisinde rastlamıştım. Xelîlê Genco tarafından kaleme alınan bu kısa yazıda daha ziyade Ukrayna’nın yeraltı ve yerüstü zenginlikleri tanıtılıyordu: “Rus ve Alman Savaşı sırasında Ukrayna adından çok kez söz edilirdi. Bu ülkede büyük savaşlar olmuş ve bugün de olmaktadır. Bu nedenle ülkenin bazı şeyleri konusunda Hawar okuyucularını bilgilendirmek istedik”. Erivan’da çıkan Rêya Teze gazetesi 1957 yılında Ukrayna’nın kuruluşunun 40. yıldönümünde (1917-1957) özel olarak iki sayfasını bu ülkeye ayırır. Bu her iki Kürtçe yazının da Kürt-Ukrayna ilişkileri açısından tarihi önemleri büyüktür.(1)
UKRAYNA’DAKİ İLK KÜRT İZLERİ
Yeni bazı araştırma ve kaynaklar gösteriyor ki Kürtler binlerce yıl önce Karadeniz’in kuzeyinde ve Ukrayna’da yaşamışlardır. Valentyn Stetsyuk’nin 2006 yılında Türkçeye de çevrilen bir araştırmasında belirttiği üzere Ukrayna’daki bazı yer isimleri günümüz Kürtçesindeki bazı sözcüklere çok benzemektedir. Araştırmacı bu benzerlik ve yakınlıkları Kürt ve Ukrayna arasındaki tarihi ve kültürel ilişkilerin bir varlığı olarak değerlendirir.(2) Stetsyuk 250 kadar yer isminin Kürtçe’den geldiğini belirtmekte ve Kürtlerin büyük bir kısmının bu bölgelere yerleşmiş olabileceğini düşünmektedir: Hmelnitski (48 yer ismi), Vinnitsa (44 yer ismi) ve Ternepolski (38 yer ismi).
TEK TEK GELEN KÜRTLER
Sürmekte olan Rusya ve Ukrayna Savaşı konusundaki haberleri takip ettiğim zaman aklıma gelen ilk konulardan birisi de yıllarca Ukrayna’nın köylerinde yaşamış olan Silêmanê Kurd (Kürt Süleyman) konusudur. Bu yaşam öyküsü sayesinde Kürt ve Ukrayna ilişkilerinin tarihi fazlasıyla ilgimi çekmiştir. Bu çocuk Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ailesiyle birlikte yaşadıkları bölgeden kaçarak canlarını zor kurtarır. Fakat yolda aile fertlerinden çoğunu kaybetmiş, yalnızca kendisi ve büyük erkek kardeşi kalmıştır. Tiflis şehrine varan Kürt Süleyman burada bir Almanın yardımı ile Ukrayna’ya gelir ve bir süre bu ailenin hizmetinde çalışır. Ukrayna’daki İsveç köyünden olan bir İsveçli aile ile tanışır. Bir süre de bu ailenin yanında çalışır. Gammalsvenskby adlı bu İsveç köyü Kırım Yarımadası’nın kuzeyinde bulunuyor. Bu köyde halen de bazı İsveçliler yaşamaktadır. Nihayetinde bu aile Kürt Süleyman’ı yanlarına bir evlat olarak alır ve ona yeni bir ad verirler: Alexander Knutas. Kürt Süleyman İsveç kaynaklarında hep bu isim ile tanınır. Kürt Süleyman yaklaşık on yıl Ukrayna’da yaşadıktan sonra 1926 yılında bu aile ile birlikte İsveç’e gider. 1981 yılına kadar yani ömrünün son gününe kadar İsveç’te yaşamıştır. Kürt Süleyman’ın hayatı fazlasıyla ilgimi çekmiştir. 2019 yılında Kürt Süleyman adlı bir kitabım İsveç’te yayımlanır.(3)

Kürt Süleyman gibi Ukrayna’ya gelen tek tek başka Kürt şahsiyetler de vardır. Bunlardan birisi de Azerbaycanlı bir Kürt olup 20. yüzyıl başlarında Odessa şehrinde tıp okuyan Hosrof Bey Sultanov’dur (1879-1943). Kendisi Laçin yakınlarındaki Kürdhacı (Kurdhacê) köyünde dünyaya gelmiştir. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti savunma bakanlığı ve birçok farklı görevde bulunan Hosrof Bey Sultanov’un mezarı İstanbul’da Feriköy mezarlığındadır.(4) Ukrayna’nın Lviv kentinde yüksek öğrenim gördüğünü belirten bir okuyucu 1957 yılında kaleme aldığı bir yazısında Ukrayna’dan övgü ile söz eder (L. Cerdo, Min li Livovê xwendiye, Rêya Teze, 26-12-1957).
KÜRTLER UKRAYNA İÇ SAVAŞI’NDA (1917-1921)
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra devrim karşıtı güçlerin Ukrayna’ya saldırıları artar. Enternasyonalist olarak tanınan farklı uluslardan gruplar da kendilerine yönelik bu saldırılara karşı seferber olur. Bu gruplar arasında yüzlerce Kürt de bulunmaktadır. Aşağıda göreceğimiz gibi Kürt süvarileri bu iç savaş yıllarında büyük kahramanlıklar göstermiş, bazıları canlarını vermiştir.(5) 2020 yıllarında Rêya Teze gazetesi arşivleri üzerine çalışırken bazen Kürt ve Ukraynalıların kültürel ilişkileri hakkında değişik haber ve yazılara denk geliyordum.(6) Bir defasında Kürt tarihçisi Xalit Çetoev tarafından kaleme alınan “Ukrayna’daki Sovyet Hükümeti İçin Mücadele” adlı uzun bir yazıya rastladım. Çeteov bu yazısında 1971 yılında Ukraynaca çıkmış olan “İşçi Sınıfı Saflarında” adlı bir kitabı tanıtır. Çoğunlukla Ukrayna’daki iç savaş yıllarında (1917-1921), enternasyonalizm ve Ukrayna’da yaşayan çeşitli ulusların sınıf mücadelesi üzerine yazılmış bu kitap Kürt ve Ukrayna ilişkileri konusunda bize iyi bir imkân sunuyor. Xalit Çetoev’in yazısından anlıyoruz ki bu yıllarda Ukrayna’ya gelen Kürtler iki farklı gruba ayrılmaktadır. Onlardan ilki perişan ve fakir kişiler ki Ukrayna’ya geçimlerini sağlamak için gelmişler. Bu gruptaki kişilerden çoğu okuma yazma ve Rusça bilmedikleri için büyük zorluklar çekmişlerdir ve kazançları da hep çok düşük olmuştur. Odessa, Herson ve diğer bazı şehirlerde kömür işleri ve taşımasında ve bunlar gibi zorlu ve tehlikeli işlerde çalışmış, bazen de greve gitmişlerdir. İkinci grup ise Birinci Dünya Savaşı sonunda Rusların eline esir düşen Kürtlerden oluşuyor. Bu kişiler esir olmadan önce Osmanlı Ordusu’nda Ruslara karşı savaşmışlardır. Bu yıllarda Ukrayna’daki iç savaş gittikçe büyümüş ve yazıdan anlıyoruz ki Kürtler Kızıl Ordu’yu destekleyip Bolşevikler’in yanında olmuşlardır. Bundan dolayı Bolşevikler fazlasıyla Kürtlere yardımcı olup onları kendilerinin enternasyonalist kardeşleri olarak görmüşlerdir. Bir sene sonra bu enternasyonalist Kürtler Ukraynalı gruplara katılıp Beyaz Orduya karşı savaşmışlardır. Bu yazıda Kürtlerden iyi süvariler, cesur kişiler ve iyi nişancılar olarak bahsedilmiştir. Kiev ve Donbas’a kadar ilerlemişlerdir. Yazının sonunda deniliyor ki Kürtlerin birçoğu “Ukrayna düzlüklerinde can verir”. Xalit Çetoev yazısının sonunda bir efsaneden söz eder. Bu efsane Kızıl Kazakların kumandanı Vitali Markovic Primakov ve 17. yüzyılda yaşamış olan komutan-siyasetçi Hetman Bogdan Xmelinskir arasında geçen hayali bir sohbete dayanmaktadır. Hetman’ın Kiev’in merkezinde büyük bir heykeli bulunuyor. Dünü ve bugünü birbirine bağlayan efsanede Kürtlerin kahramanlığı konu olmuştur ve Kürtler “bıçak burunlu” şeklinde tanıtılmıştır.(7) Bu dönemde dört bölüme ayrılan ve Ukraynalı süvarilerden oluşan bir alay kurulur. En eksotik bölüm ise Kürtleri temsil eden dördüncü bölümdür. Bu bölümde Birinci Dünya Savaşı’nda Türk ordusunda Ruslara karşı savaşıp onlara esir düşen Kürtler yer almıştır.(8) Emin olmadığımız bir konu ise Xalit Çetoev'un bu yazısında E.İ Patjalan’ın hazırladığı kitabında yer alan tüm Kürt -Ukrayna ilişkilerine yer verip-vermediği noktasıdır. Bu ise Patjalan’ın bütün çalışması incelendikten sonra öğrenilecektir. Şimdi iyi biliyoruz ki Kürt ve Ukrayna ilişkilerinin tarihi geçtiğimiz yüzyıla yani 20. yüzyılın başlarına kadar kadar uzanmaktadır.

EDEBİ KONTAKLAR
Erivan’da Kürtçe yayımlanan Rêya Teze gazetesinde Ukrayna hakkında yararlı yazılar çıkmıştır Bu yazılardan birisinde örneğin Ukrayna ülke olarak geniş bir biçimde tanıtılır.(9) Bir kısım yazı da kültür içeriklidir. Bir grup Ukraynalı yazar 1977 yılında ziyaret amacıyla on günlüğüne Ermenistan’a gelir. Kürt yazar Egîtê Xudo bu on günlük ziyaret hakkında “Biz büyük evin neferleriyiz” adlı uzun bir yazı kaleme alır ve yayımlar. Egîtê Xudo yazının başlangıcında “misafir” ifadesine bir açıklık getirir: “Kardeş kardeşin evine misafirliğe gelmiş, misafirlik bilindiği gibi çok şirin bir şey, özellikle de kardeş kardeşin evine gittiği zaman…“ (10). Ukraynalı yazarlar Ermenistan’a geldikleri zaman nitekim Kürt yazarlarını da ziyaret edip, Kürt edebiyatını ve burada Kürtçe çıkan Rêya Teze gazetesinin çalışmalarını yakından izlerler. Egîtê Xudo bu konuda kaleme aldığı bu yazısında Ukraynalı misafirlerin Kürt edebiyatı konusundaki görüşlerine de yer verir:
“Lvov (Lviv) şehrinden olan şair Roman Lubkivski’nin poezi akşamında Ermenistan’da yaşayan ve yaratan Sovyet Kürt şairleri ve yazarları ile tanıştığında mutluluğu sınır tanımıyordu: ‘Sınırsız biçimde mutluyum, ama şaşmadım bu birlik halindeki yurdumuzda dünyanın en eski halklarından ama sömürülmüş, ezilmiş bir parçası şimdi böyle mutlu yaşıyor ve kendi ulusal kültürünü geliştiriyor'.
Şair Boris Oleynik Ukrayna halk şairi Taras Şevçenko’nun ve kendisinin eserlerini Kürt diliyle çıkan Rêya Teze gazetesinde gördüğünde sevinç ve memnuniyetini dile getirmek için söz bulamadı. Genç şair Vladimir Kolomes kısa bir anlığına cumhuriyetimizin Kürtçe yayın yapan gazetesine baktıktan sonra dedik ki: ‘Bu gazete benim için en kıymetli bir armağan. Bizim halk şairimiz birçok dile çevrilmiş, Taras Şevçenko’nın eseri Temî'yi ilk kez Kürtçe görüyorum’’. Egîtê Xudo aynı gece şair ve yazar İvan Draç ile de karşılaşır. Draç, Kürt ulusu hakkında içten şeyler söyler. Egîtê Xudo onun bazı sözlerini de aktarır. Kürt tarihini tanıdığını ve dileklerini gazete okuyucuları için aşağıda görüldüğü gibi yazılı olarak da iletir. İvan Draç “Biz birlik halindeki ülkemizin neferleriyiz” der. Her iki halkın edebiyatları arasındaki etkileşime de değinir: “Ülkemiz geniş ve büyük. Doğru biz birbirimizden uzaklarda yaşıyoruz, ama tek bir amaç ve isteğimiz var. Bu nedenle Ukrayna yazarlarının eserlerini Kürtçe gördüğümde, Ukrayna şair ve yazarların da Kürt halkı hakkında yazdığına şaşmıyorum”.(11)

İvan Draç'ın yukarıda Ukraynalı şair ve yazarların da Kürt halkı hakkında yazdığını söylemesi, şüphesiz hemen Vasyl Symonenko’un 1963 yılında yazmış olduğu “Kürt Kardeşe” adlı şiirini bize hatırlatıyor. Kendisi bu şiir ile birlikte Kürtler arasında çok tanınır. O Ukrayna halkının Ruslar tarafından gördükleri zulüm ve işkenceyi Kürtlerin çektiği çileye benzetir. Kürtlerin görmüş olduğu saldırıları bu şiirinde şöyle dile getirir:
"...
Sadece senin mülkün için gelmediler
Senin adını ve dilini almak için geldiler..."
Vasyl Symonenko (1935-1963) bu satırları yazdıktan birkaç ay sonra vefat etmiştir. “Kürt kardeşe” adlı bu şiiri dikkatli bir şekilde okuduğumuz zaman anlıyoruz ki kendisi Kürtlerin çilesini o yıllarda yakından takip etmiştir. Onun bu şiiri Kürt ve Ukrayna ilişkilerine edebi bir reng katmıştır.
UKRAYNA KÜRT EDEBİYATINDA
Ukrayna teması da Sovyet Kürtleri edebiyatında yer almıştır, örnek olarak Qaçaxê Mirad’ın “Binlerce kalp ile” adlı şiiri Kürt çocukları için hazırlanan bir edebiyat ders kitabında yayımlanır. Qaçaxê Mirad bu şiirini Ukrayna’nın 40. yılına armağan etmiştir. O bir yerde şöyle der “Benim güzel Ukraynam/ Kırk yılın kutlu olsun”.(12) Ukraynalı şairlerin bazı eserleri de Kürtçeye çevrilmiş, onlardan birisi Taras Şevçenko’nun “Temi” adlı şiiridir.(13) Taras Şevşenko’nun bir şiiri de Kürtçe tercümesiyle Rêya Teze gazetesinde yayımlanır. Şiir ülkenin en uzun nehri olan Dinyeper üzerinedir: “Dinyeper gürledi”(14) 19. yüzyılda yaşamış olan Taras Şevçenko (1814-1861) büyük bir halk şairi olarak tanınır. Boris Oleynik’in “Ya bu ağaç?” adlı bir şiiri de Kürtçe yayımlanır.(15) Birçok Kürt İkinci Dünya Savaşı sırasında Ukrayna’nın özgürlüğü için canlarını vermiş, bir kısmı yaralanmıştır. Kürt yazarı Ûsivê Beko bu savaşa katılıp, Ukrayna’nın özgürlüğü için savaşanlardan birisidir, anılarında ilginç şeyler anlatır: “Diğer kardeş uluslar ile birlikte Büyük Vatan Savaşı sırasında Ukrayna’nın özgürlük savaşına katıldığım için kendimi mutlu hissediyorum”. Rêya Teze gazetesi yazar Ûsivê Beko’nun adı altında şu notu da düşmüştür: “Ukrayna özgürlük savaşına katılanlardan”.(16)
SANAT İZLERİ
Ukraynalı ressam Alexander Şevçenko 1930'lu yıllarda Gürcistan, Azerbaycan ve Kazakistan gibi Kürt topluluklarının bulunduğu Sovyet Cumhuriyetleri’nde gerçekleştirdiği geziler sırasında birkaç Kürt kadın tablosu yapmıştır. Bu tablolar daha sonra Sovyetler Birliğinde kartpostal olarak da piyasaya sürülmüştür. Son yıllarda değişik ortamlarda (eğitim, ticaret veya sanat etkinlikleri kapsamında) karşılaşan Kürt ve Ukraynalı kişiler arasında yakın dayanışma ve arkadaşlık ilişkileri de yaşanmaktadır. Örneğin Kürt Opera sanatçısı Pervin Çakar’ın 8-3-2024 günü İsveç’in başkenti Stockholm’da verdiği konserde Ukraynalı piyano santaçısı Ivetta Irkha kendine eşlik ederek geceye bir renk kattı. Sahnede sergilenen bu birliktelik ve dayanışma, gecede adeta her iki halkın özgürlükleri için sürdürdüğü mücadeleyi bana sürekli hatırlattı durdu!

UKRAYNA’DAKİ KÜRT VARLIĞI
Acaba 20. yüzyılda Ukrayna’da ne kadar Kürt vardı? Aşağıda bu soruya kısmen de olsa bir cevap bulabiliriz. Rusya ve Ukrayna Savaşı başlamadan önce Ukrayna’da büyük bir Kürt topluluğu vardı. Kürtler Ermenistan’da vuku bulan deprem (1988), Sovyetlerin yıkılması (1989) ve Nagorno-Karabağ Savaşı (1993) gibi çeşitli sebeplerden dolayı Ukrayna’ya göçmüşlerdir. 1926 yılında Ukrayna’da 16 Kürt bulunuyordu. Elimizdeki bilgilere göre bundan yaklaşık 100 yıl sonra Kürtlerin nüfusu 2088 kişiye kadar çıkmıştır. Kürtler özellikle güneydoğu Ukrayna’da yoğundurlar. Ermenistan, Gürcistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerinden göçmüşlerdir.(17) Rus ve Ukrayna Savaşı nasıl ki Ukraynalılar üzerinde kötü bir etki bırakmışsa burada yaşayan Kürt ve diğer uluslardan olan kişileri de aynı biçimde etkilemiştir. Georgii Pîvazî’ye göre 25.000 kadar olan Ukrayna’daki Kürt nüfusunun büyük bir kısmı savaştan sonra Batı Avrupa ülkelerine göçmüştür. Onların birçoğu işçi ve öğrenci idiler. Georgii Pîvazî’ye göre Kürtlerin çoğu Kiev ve Rusya sınırına yakın şehirlere yerleşmişlerdir. Ukrayna’daki Kürt Örgütleri başkanı olan Georgii Pîvazî 30 yıldan fazla uzun bir süredir Ukrayna’nın başkenti Kiev’de yaşamaktadır. Bu örgüt 1995 yılında kurulmuş, tarafsız ve bağımsız bir kurumdur.

BASININ İLGİSİ
2015 yılında Ukrayna’ya giderek bazı incelemelerde bulunan gazeteci Agid Yazar 2022 yılında iki bölümden oluşan: “Ukrayna’da Bir Kürt Gezgini” başlıklı bir yazı yayımlar. Önce Odessa sonra Harkov’a gider. Odessa’da bazı Dersimli ve Cizreli Kürtlere rastlar, gerçek adlarını belirtmez. Cizreli 25 yıldır Ukrayna’da yaşamaktadır, aralarında dostane bir arkadaşlık oluşur. Agid Yazar yazısında Cizreli arkadaşını tanıtır ve onunla beraber bir yolculuğa da çıkar: “O özel bir iş için Odessa’ya gelmiş ve yarım saat sonra kalkıp Harkov’a dönecek, oradan da Kramatorsk’a geçecek” (18). Rusya-Ukrayna Savaşı’nın başında bölgede bulunan tek Kürt gazetecisi Kürdistan 24 adına görev yapan Azad Altun’dur. Top tüfek sesleri arasında ve kamera karşısında görevini başarıyla sürdürür. Altun 2022 yılı başlarında bir ay kadar bu savaş ortamında basın muhabiri olarak çalışır. Ukrayna’da yaşayan Kürtler bu Kürtçe haberler vasıtasıyla onu tanımış, böylece aralarında dostluklar oluşmuştur.(19) Ukrayna’ya gelen Kürtlerin öyküsü Ukraynalıların da ilgisini çekmiştir. Onlardan birisi de Suriye Kürdistanı’ndan olan ve Türkiye üzerinden Ukrayna’ya göç edip en sonunda Lviv'e ulaşan Hasan adındaki birisidir. Hasan kendisiyle yapılan röportajın bir yerinde şunları söyler: “Biz 6-7 gün yollarda kaldık. Önce Türkiye’ye sonra Kiev’e geldik. Telefonlar kopuktu bu yüzden nerede olduğumuzu bilemiyorduk. Ceb telefonlarını açtıklarında, Ukrayna’nın başkentinde olduğumuzu anladık. Hemen Lviv yolu ile Polonya sınırı yöresine doğru yola koyuldular. Biz yöre ve şehirlerin adını bilmiyorduk, bir yerden diğerine gidiyorduk”. Dört çocuğu ve eşi ile birlikte Suriye’den göçmek zorunda kalan Hasan Suriye’de Kürt olmanın çok riskli bir durum oluşturduğunu “Sizin başınıza gelebilecek en kötü şey” olarak tanımlar.(20)

(Kürtçeden çeviren: Dewranê Dilxêr)
Not: Daha önce Botan Times sitesinde Kürtçe yayımlanan “Çend Têkiliyên Kurd û Ûkraniyan” (31-12-2024) yazımın bu Türkçe çevirisi biraz farklı oldu yeni birkaç ek, düzeltme ve ara başlıklarla metin daha yetkinleştirildi. Yazıdaki tarihi konuların düzenine kronolojik bir akış da kazandırıldı.
Çavkani:
(1) Xelîlê Genco, Ûkrenye, Hawar, nr 41/1942. Çil salê pêştaçûyîn û gulvedana Ûkraîna Sovêtîê, Rêya Teze, 27-12-1957.
(3) Rohat Alakom, Silêmanê Kurd li Swêdê, 2019.
(4) Hacali Necefoğlu, Hosrov Bey Sultanov ve Onun Kafkas’ın Kurtuluşu Raporu: XVII. Türk Tarih Kongresi, cilt X, s.361-378, Türk Tarih Kurumu, 2018.
(5) Xalit Çatoêv, Tevgelîya kurdêd Sovêtîê Şerê Wetenîêyî Mezinda, Rêya Teze, 1-5-1985.
(6) Rohat Alakom, Rêya Teze (1930), Avesta, 2023.
(7) Xalit Çatoêv, Şerê Bona Dîwana Sovêtîê Ûkraînaêda, Rêya Teze, 24-7-1974
(8) https://en.topwar.ru/151886-chervonnye-kazaki-primakova.html (28-12-2018).
(9) Çil salê pêştaçûyîn û gulvedana Ûkraîna Sovêtîê, Rêya Teze, 26-12-1957.
(10) Egîtê Xudo, Dehrojîna lîtêratûra Ûkraînaê li Ermenîstanê: “Em neferê mala mezinin”, Rêya Teze, 1-10-1977.
(11) Egîtê Xudo, Dehrojîna lîtêratûra Ûkraînaê li Ermenîstanê...
(12) Mîroê Esed, Qaçaxê Mrad, Xwendina Lîtêratûraê bona dersxanêd VII-VIII, Êrêvan, 1979, s.181.
(13) Mîroê Esed, Qaçaxê Mrad, Xwendina Lîtêratûraê, s.40.
(14) Taras Şêvçênko, Dnêprê hat gurîn, werger: Qaçaxê Mrad, Rêya Teze, 8-3-1964.
(15) Borîs Olêynîk, Lê ev dara?.. Werger Babaê Keleş, Rêya Teze, 28-9-1977.
(16) Ûsivê Beko, Bona xweykirina wetenê me, Rêya Teze, 26-12-1957.
(17) https://en.wikipedia.org/wiki/Kurds_in_Ukraine (2024).
(18) Agîd Yazar, Gerokekî kurd li Ukrayna, https://xwebun2.org/gerokeki-kurd-li-ukrayna-1 (8-3-2022).
(19) Azad Altun ile yapılan telefon görüşmesi (22-12-2024).
(20) https://www.radiosvoboda.org/a/29050875.html (20-2-2018).