Nereden Geliyo: Kelimelerin hikâyelerini inceliyorlar

ANKARA - İpek Dupont ve Yiğit İrde, 2016 yılında 'Nerden Geliyo' adlı bir projeye başladılar. Kelimelerin kökenini ve nasıl ortaya çıktıklarını hikâyeleriyle birlikte inceleyen ve sosyal medya hesapları aracılığıyla gün gün paylaşan kardeşlerin, bugüne dek incelediği kelime sayısı 800'ün üzerinde.

'Salep' kelimesinin Arapça kökenli “sahlep”ten türeyip bu dilde “tilki” anlamına geldiğini, Türkçe'de örgü tipini tarif eden 'haraşo' kelimesinin Rusça “iyi, güzel” demek olduğunu ortaya koyan 'Nereden Geliyo' ekibinden Yiğit İrde sorularımızı yanıtladı.

'Nerden Geliyo' projesi nasıl ortaya çıktı?

Benim ortaokul yıllarından beri kelimelere ve yabancı dillere karşı bir ilgim vardı. Galatasaray Lisesi'nde ortaokul ve liseyi okudum. O dönem Türkçe'deki Fransızca kelimeler dikkatimi çekmeye başlamıştı. Ya biz ne kadar çok kelimeyi Fransızcadan almışız, diyordum ve kelimelere başka bir gözle bakmaya başladım. Yaşım ilerledikçe de bu ilgi devam etti. İletişim alanında çalışıyorum ve kendi işimin yanında başkalarına da fayda sağlayacak, kelimelere olan tutkumu başkalarıyla da paylaşabileceğim ve kendimce bir şeyler öğrenebileceğim bir projeye neden başlamayayım dedim. 'Nereden Geliyo'yu gönüllü proje olarak kardeşim İpek'le birlikte 2016 yılının temmuz ayında başlattık.

'ÜÇ FARKLI YOL İLE KELİMELER BELİRLENİYOR'

Bu zamana kadar 800'ün üzerinde kelimeyi incelediniz. İncelediğiniz bir kelime, belirlenmesinden okurlara sunulana dek nasıl bir sürecin sonunda ortaya çıkıyor?

Üç farklı şekilde kelime buluyoruz. Ya aklımıza gelen, ilginç olduğunu fark ettiğimiz kelimeleri bir tarafa not ediyoruz ya okurlardan gelen istek kelimeleri not ediyoruz ya da dönem içerisinde güncel olan kelimeleri inceliyoruz. Örneğin güncel olan kelimelerden biri konkordato. Son dönemde çok duyduk ama öncesinde karşımıza çıkmayan bir kelimeydi. Kelimeyi belirlememizin ardından online veya basılı etimoloji sözlüklerinden yararlanarak araştırmayı yapıyorum. İpek de içeriklerin akla olduğu kadar göze de hitap etmesi ve paylaşılan bilgilerin zihinlerde kalıcı olması için çalışıyor ve tasarımları hayata geçiriyor.

‘Nereden Geliyo’nun kurucuları İpek Dupont ve Yiğit İrde kardeşler...

'HİKÂYEYİ ÖĞRENİNCE APAYRI BİR DÜNYA AÇILIYOR'

Kelimelerin yalnızca etimolojisini değil aynı zamanda hikâyelerini de meraklılara sunuyorsunuz. Kelimelerin hikâyeleri de ilgi çekici...

Kelimenin etimolojik olarak bir şekilden başka bir şekle dönmesinin ötesinde asıl burada ilginç olan şey kelimenin özellikle kültürler arasındaki veya zaman içerisindeki evrimi ve buna neyin sebep olduğu. Hangi kültürden hangi kültüre geçerken kelimenin anlamı değişikliğe uğramış, daralmış mı genişlemiş mi ya da anlamı tamamen değişmiş mi bunu da inceliyoruz. Örneğin salep kelimesinin arkasındaki hikâyeyi insan öğrenince apayrı bir dünyaya açılıyor.

'BÜTÜN KELİMELERE ŞÜPHEYLE YAKLAŞIYORUZ'

Türk Dil Kurumu, Nişanyan Sözlük, Prof Dr. Tuncer Gülensoy'un da aralarında bulunduğu pek çok kaynaktan yararlanıyorsunuz. Kaynaklar bu işin olmazsa olmazı değil mi?

Sevan Nişanyan, Tuncer Gülensoy, İsmet Zeki Eyüboğlu ve Hasan Eren... Dört güncel kaynağımız var. Bu dört ismin ortaya koyduğu etimoloji sözlükleri bizim Türkçe'de yararlandığımız kaynaklar. Bunlar dışında online ya da basılı kaynaklardan da faydalanıyoruz. Dîvânü Lugati't Türk, Türkçe kelimeler için büyük bir kaynak ve ondan da faydalanıyoruz. Dil, yaşayan ve devamlı değişen bir şey. Etimoloji çok kaygan bir zemin. Tek bir kaynağın söylediği şey mutlak doğrudur diyemeyiz. Size saydığım sözcüklerin bir kısmının etimolojik anlamlarını, farklı sözlük yazarları çok farklı şekillerde açıklayabiliyorlar. Biz mümkün mertebe iki farklı kaynaktan doğrulanabilecek şekilde inceliyoruz. Projede başından beri bütün kelimelere şüpheyle yaklaşıyoruz. Alternatif bir açıklama varsa ona da yer veriyoruz. Okurlarımızdan "Ama ben bunu böyle duymuştum" diye gelen tepkiler olursa onu da araştırıp onu da eklemeye çalışıyoruz.

Türkçede örgü tipini tarif eden haraşo Rusça kökenli ve iyi güzel anlamına geliyor.

'KELİMELERİ TAKİP ETTİĞİMİZDE İNSANLIĞA DAİR BİRÇOK ŞEY ÖĞRENEBİLİYORUZ'

İnsanların Türkçe kaynaklı olduğunu düşündükleri pek çok kelimenin aslında başka kökenlere ait olduğunu ortaya koyuyorsunuz. Bu hem okurlar hem de sizin için öğretici bir süreç değil mi?

İnsan bildiğini sandığı kelimenin hikâyesini, kökenini öğrenmek için kelimenin geçmişine baktığı zaman hem kelime hakkında bir şey öğreniyor hem de insan düşüncesi hakkında bir şey öğrenmiş oluyor. Örneğin “acemi” kelimesi “Acem”den geliyor. “Acem” bir millet ve acemi denmesinin sebebi Acemleri kendilerinden aşağıda görmeleri. Acemilik "Bu insan bu şeyi beceremiyor, Acemler gibi yapıyor" anlamına gelebiliyor. Aynı şekilde “barbar” kelimesi... “Barbar” demek bar bar bar gibi ne dediği anlaşılmayan, dilini anlayamadığımız insan demek. Bu gibi kelimeler bize insanın tek taraflı ve kendi odağından dünyaya baktığını gösteriyor. “Hafta” kelimesinin içeriğine baktığınız zaman “yedili şey” anlamına geldiğini öğreniyorsunuz. Bir haftada niye yedi gün var diye araştırmaya başladığınızda kendinizi Babil döneminde ilk ay takviminin yapıldığı dönemde buluyorsunuz. Bazı derin kelimeleri takip ettiğimizde insanlığa dair birçok şey öğrenebiliyoruz.

Tiyatro ve sinemanın usta sanatçılarından Ayşen Gruda'nın hayatını kaybetmesinin ardından 2016 yılında incelediğiniz "Gerzek" kelimesini yeniden paylaştınız. Gerzek, Gruda'nın dile kazandırdığı bir kelimeydi. Özel günlerde de incelediğiniz kelimeler var değil mi?

Kültürümüz için önemli olan, milli gün veya dini günler gibi şeyleri de inceliyoruz. Bazı günlerde bazı kelimeler var ki onu yazmasak olmaz gibi geliyor. Normalde kelimeleri tekrar tekrar koymuyoruz ama özel kelimeler için bunu yapıyoruz. Milli bayramlarda o güne ait kelimeleri, Noel'de Noel'i, kandilde kandil kelimesini yazıyoruz. Türkiye'de farklı kültürleri gözetecek şekilde ve bu zenginliği gösterecek şekilde özel günlerde de kelimeler paylaşmaya çalışıyoruz.

Pişmaniye kelimesinin kökeni ise Farsça.

'KİTAP FİKRİ HER ZAMAN VAR'

'Nerden Geliyo' nasıl devam edecek çalışmalarına? Yazılı bir kaynak ortaya koyma amacınız var mı örneğin?

Hayallerimiz ve umutlarımız var ve çok seviyoruz bu işi. Bir nevi çocuğumuz gibi oldu. Onu devamlı beslememiz lazımmış gibi geliyor ve o yüzden hafta içi her gün bir kelime yazmaya çalışıyoruz. Bunun dışında Youtube'da birtakım video prodüksiyonları yaptık. Bunları ve bunların formatını genişleterek tekrar üretmeye başlayacağız. Kitap fikri her zaman var. Burada bir kaynak oluştu diyebilirim. Bunları topluca okunabilir bir vaziyete getirmek için apayrı bir projemiz var. Farklı medya araçlarını kullanarak bu bilgileri ve içeriği daha erişilebilir kılmak, daha çok insanla bu tutkumuzu paylaşmak istiyoruz. İnsanlar çok güzel cevaplar yazıyorlar, yorumlar yapıyorlar. Okurlarımızdan da destekleri nedeniyle çok memnunuz.