Kim yaşadı ki kendi yüzyılını?

Arkadaş Z. Özger Şiir Ödüllü kitap 'Geceyle İşlenen' çıktı. Kitap, şiir okuruna gelecek vaat eden bir şairi haber veriyor.

03 Aralık Cumartesi 2016 Saat: 00:01 Güncellenme: 16 Kasım Pazartesi 2020 Saat: 17:45

DUVAR - Türkçenin yazı dili olarak işlenmesi, geliştirilmesi yerleştirilmesi için sorumluluk alan ve bu yönüyle de Cumhuriyetin “altın nesli” diyebileceğimiz kuşağın içinde olan birkaç isimden biri de Melih Cevdet Anday’dır. Şairdir, romancıdır, denemecidir, oyun yazarıdır… Gezi, öykü; yani kısaca edebiyat alanındaki bütün türlerde üreten bir isim olmuştur. Bu biraz da onun Türkçe yazı dilinin işlenmesi, geliştirilmesi, yerleştirilmesi için aldığı sorumluluğun sonucudur. Cumhuriyetin kalemi, Türkçenin Melih Cevdet Anday’ıdır kısaca. Türkçenin inşasında aldığı görevi yazdığı sürece her şeyden üstün tutmuştur.

On dört yıl önce 28 Kasım’da yaşamını yitiren Melih Cevdet Anday 1915’te Çanakkale’de doğmuştur. İlk şiiri 21 yaşındayken Varlık dergisinde yayımlanan “Ukde”dir. “Ukde”, onun uzun şiir yolculuğunun başlangıcı olarak geçer edebiyat tarihine.

Bir gün ışığa döner yaprak,

Üzümler kızarır kütükte,

Elbette diner bu sağanak,

Kaybolur içimdeki ukde.

Sandalımı bırakmıyor su,

Silinip dönüp baktığım iz,

Çoktandır kaybettiğim arzu,

Boşuna çırpındığım deniz.

Dudağımı ıslatan zemzem,

Testisinde çökmesin dibe,

Rüzgârla dağılacak madem,

Bu yolu kapayan eksibe.

Bir gün ışığa döner yaprak,

Üzümler kızarır kütükte,

Elbette diner bu sağanak

Kaybolur içimdeki ukde.

Şiirle olan yolculuğu 2002’de 28 Kasım’da, modern Türkçe şiir okurları için ölümsüz şairler arasına girmiş biri olarak sona erer. Melih Cevdet Anday’ın şairliğinden söz ederken şiir yelpazesi günlük dilden Yunan mitolojisine kadar açılan bir şairden de söz ederiz. Garip dalgasıyla gelen şiir anlayışının üç isminden biri olur. Melih Cevdet Anday’la birlikte Orhan veli ve Oktay Rifat’tan oluşan Garip aslında biraz da Nâzım Hikmet’in çıkışından ve “Putları Yıkıyoruz” kampanyasından esinlenerek gelişen dönemin baskın şiir anlayışına başkaldırıdır; Yahya Kemal’e, hececilere, vezincilere itirazdır.

Açıkçası amacına da ulaşmış, hem Yahya Kemal’in geç Osmanlıcılığının şiir sultasını, hem de hayatta karşılığı olmayan avara kasnak durumundaki hececi vezinci şiir anlayışını eskitmiştir. Tabii aynı dönemde, Garip dalgası yükselirken şiire dinamizm katan, şiir ortamına enerjilerini yükleyen ilk kuşak toplumcu şairlerin deneyimini de unutmamak gerekir.

Garip dönemi kısa sürse ve gençliğinin ilk yıllarında kalsa da bu süreçteki şiirleri grubun diğer şairleri gibi büyük ölçüde günlük hayattan ve dilden beslenir. “Fotoğraf” başlıklı şiiri, Melih Cevdet Anday’ın Garip dalgasındaki yerini gösteren tipik bir örnektir. Ayrıca Garip anlayışının günlük hayatla kurduğu şiirsel bağını; dilsel ve imgesel örgüsünü de yansıtır:

Dört kişi parkta çektirmişiz,

Ben, Orhan, Oktay, bir de Şinasi...

Anlaşılan sonbahar

Kimimiz paltolu, kimimiz ceketli

Yapraksız arkamızdaki ağaçlar...

Babası daha ölmemiş Oktay'ın,

Ben bıyıksızım,

Orhan, Süleyman efendiyi tanımamış.

Ama ben hiç böyle mahzun olmadım;

Ölümü hatırlatan ne var bu resimde?

Oysa hayattayız hepimiz.

Garip aslında daha Orhan Veli yaşarken sona gelmiştir. Ölmeden önce Orhan Veli de Garip’le ilgili gelişmelerden pek memnun değildir. O da şiirini başka bir yönde değiştirmeyi istemektedir. Melih Cevdet Anday, Garip dönemi şiirlerini “Rahatı Kaçan Ağaç” (1946) adıyla kitaplaştırır. Orhan Veli’nin erken ölümünden sonra da Melih Cevdet Anday ‘Garip’ anlayışını tamamen terk etmez.

Ellili yılların ortalarında bile Garip anlayışına büyük ölçüde bağlı göründüğü şiirler yayımlar. “Telgrafhane” (Yeditepe, 1952) ve “Yanyana” (Yeditepe, 1956) adıyla yayımlanan kitaplarında yer alan şiirleri Garip anlayışının etkisi altındadır. Özellikle Yaprak dergisinde çıkan ve daha sonra “Telgrafhane” kitabında “Hazineler İçindesin” başlıklı bölümde yer alan şiirlerinde, Garip’in biçim ve içerik anlayışına bağlılığını hala sürdürdüğü gözlemlenir. “Medeniyet” başlıklı şiiri de bunlardan biridir:

Şu haline bak da utan

Ne okuma bilirsin ne sayı

Ne üstünde var ne başında

Ne midende ne kursağında

Bari gel de görgünü arttır

Medeniyet öğren ayı.

Yemek masası nedir, peçete nedir,

Çatal bıçak nedir gör!

Giymek şart değil ya,

Ayakkabı gör, gömlek gör,

İngiliz kumaşı gör, naylon çorap gör,

Jartiyer bile görsen faydası var.

Tarak deyip de geçme

Saçını tara da gör

Kafan nasıl işlemeye başlar.

Kanalizasyon gördün mü sen hiç?

Gel de kanalizasyon gör,

Yemek şart değil ya,

Döner kebap gör, su böreği gör,

Ekmek gör be ekmek,

Ne görsen faydası var!

“Telgrafhane” kitabında yer alan “Hiroşima” başlıklı şiir de bunlardan birisi olmasına karşın yine de kitabın “Hazineler İçindesin” ara başlıklı bölümünde yer alan şiirlerden farklılaşır:

Büyükbabam, babam, ben

Küçük oğlan, kız, damat...

Gelişimiz teker tekerdi

Gidişimiz cümbür cemaat.

İkinci Dünya Savaşı sonrasının ortamından ve savaşın kıyımından, yıkımından etkilenen içeriğiyle birlikte, şairin bu dönem şiirlerinde gündelik hayatın kişisel deneyimlerinden çıkıp sınırlarını dünyaya doğru genişlettiğini görürüz. Ünlü “Anı” şiiri de bunun bir örneğidir aslında. Şiir Yeditepe dergisinde 1 Eylül 1953’te yayımlanır. Amerika’da siyasi faaliyetleri nedeniyle idam edilen Rosenbergler’in masumiyetini ölümsüzleştirir, bununla birlikte ünlenir ve şairin unutulmaz şiirleri arasına girer. “Anı”nın şairi olarak Anday’ın Garip’ten henüz kopmamış olmasına karşın başka türlü bir şiir arayışında olduğunu ve yeni eğilimine işaret etmesi bakımından da önemli bir şiirdir.

Bir çift güvercin havalansa

Yanık yanık koksa karanfil

Değil bu anılacak şey değil

Apansız geliyor aklıma

Nerdeyse gün doğacaktı

Herkes gibi kalkacaktınız

Belki daha uykunuz da vardı

Geceniz geliyor aklıma

Sevdiğim çiçek adları gibi

Sevdiğim sokak adları gibi

Bütün sevdiklerimin adları gibi

Adınız geliyor aklıma

Rahat döşeklerin utanması bundan

Öpüşürken o dalgınlık bundan

Tel örgünün deliğinde buluşan

Parmaklarınız geliyor aklıma

Nice aşklar arkadaşlıklar gördüm

Kahramanlıklar okudum tarihte

Çağımıza yakışan vakur, sade

Davranışınız geliyor aklıma

Bir çift güvercin havalansa

Yanık yanık koksa karanfil

Değil, unutulur şey değil

Çaresiz geliyor aklıma.

Garip sonrası Melih Cevdet Anday için yeni olduğu kadar zorlu bir arayış sürecidir. Çünkü daha yeni bir kuşağın, kendisinden önceki tüm şiir anlayışlarını aşan aşındıran bir poetika oluşturduğu bir süreç gelişmektedir. İkinci Yeni dalgası kendisinden öncekileri eskitirken kendisinden sonraki kuşakların hemen hemen tamamını etkileyecek biçimde tüm haşmetiyle yükseliyordur. Gerçek anlamıyla modern Türkçe şiirin inşasını tamamlayan, Nâzım’ın yarım kalan Türkiye’deki şiirsel yürüyüşünü kendi zamanına uygun bir çerçevede gerçekleştiren bir dalgadır yükselen İkinci Yeni dalgası.

O nedenle dışında kalanları da kökten değiştirecek biçimde etkiler. Bir kuşak öncesinden Oktay Rifat, Edip Cansever’in “Yerçekimli Karanfil”de, Cemal Süreya’nın “Üvercinka”da, Turgut Uyar’ın “Tütünler Islak”ta toplayacağı şiirlerin dergilerde yayımlandığı dönemde arka arkaya “Perçemli Sokak” ve “Aşık Merdiveni” kitaplarını çıkarır. Ancak Melih Cevdet Anday bu süreçte gelişmelerden pek etkilenmiş gibi görünmez. Şiirlerinde yeni bir yönelim içinde olduğu ya da arayışa giriştiğine ilişkin belirgin bir tavır görülmez.

Ancak altmışlı yılların henüz başında yayımlanan “Kolları Bağlı Odysseus” (Yeditepe, 1962), Melih Cevdet Anday’ın bundan sonra bambaşka bir şiir anlayışıyla var olacağını göstermektedir. Folklorun ve geleneksel kültürel kaynakların şiirle ilişkisinin gündeme geldiği dönemde o daha gerilere tarihin daha da derinlerine inmeyi yeğler ve “Antik Yunan”a yönelir. Eski Yunan düşüncesi ve mitolojisi başlıca kaynağı haline gelir.

“Kolları Bağlı Odysseus”ta adeta Homeros’un şiirini modern zamana uygun biçimde yeniden yorumlar ve yazar. Aydınlanma düşüncesine bağlılığı, evrenselcilik, hümanizma gibi değerlerin etkisi artık şiirlerine de açık biçimde yansımaktadır. 1970’te yayımlanan “Göçebe Denizin Üstünde” (Cem yayınları) insanın doğayla olan mücadelesinin, modernizmin huzursuzluğunun, uygarlığın geriliminin şiire aktarıldığı yapıtı olarak çıkar okur karşısına.

Aslında bundan sonraki yapıtlarında, Teknenin Ölümü (Sander, 1975) ve sonraki kitaplarıyla ilgili olarak onun şu sözlerini yineleyebiliriz: “Yahya Kemal, ‘Düşünceyi yoğurup duygu haline getirmek’ demişti. Anlamıyor değilim. Ama ben daha ileri gidip, ‘düşüncenin duygusallığı’ndan söz etmek isterdim. Ben belki de duyguculuğa bir tepkiyimdir.” Bu sözlerde dile getirilen düşünce, ona aynı zamanda neden “filozof şair” denildiğini de açıklamaktadır.

Bana kalırsa Melih Cevdet Anday şiirinin bütün evrelerini, devrelerini içerir son yapıtı olarak yayımlanan Yağmurun Altında’ya (Adam, 1995) adını veren şiiri…