Sözlüklerin peşinde Gezi protestoları

Abbas Karakaya

Gezi iddianamesinin konuşulduğu bir TV programında Taksim Dayanışması'ndan yüksek mimar Mücella Yapıcı Türk Dili Kurumu (TDK) sözlüklerinde darbe kelimesinin ‘hükümeti demokratik olan veya olmayan yollarla düşürme, istifa ettirme’ olarak tanımladığını haklı bir şaşkınlıkla işaret etti. Ben de bunun üzerine darbe sözcüğünün peşine düştüm. TDK sözlükçülüğünün, en azından darbe sözcüğü bağlamında, pek de makbul bir iş çıkarmadığı, tersine; bulunduğu yerden ‘geriye gittiğini’ söyleyebiliriz.

TDK’nın internetteki Güncel Türkçe Sözlüğü'nde ya da Türkçe Sözlük’ünde (11'inci baskı, sayfa 595) siyasi bir terim olarak darbe sözcüğü şöyle tanımlanmış: “Bir ülkede baskı kurarak, zor kullanarak veya demokratik yollardan yararlanarak hükümeti istifa ettirme veya rejimi değiştirecek biçimde yönetimi devirme işi.” Görüldüğü gibi ortada skandal bir tanım var. Çünkü yasa dışına çıkma, zor kullanmayla yasa ve anayasanın tanıdığı demokratik yol ve yöntemler kullanma arasında ayrım yapılmıyor. Taban tabana zıt iki yaklaşıma aynı muamele yapılıyor. Daha da absürdü, bu muamele, bu amorf tanım, yine M. Yapıcı’nın işaret ettiği gibi, bizzat seçimleri de suç kategorisine sokmaya kadar gidebilir.

TDK’nın dışında, dünyaca tanınan bilim insanlarının, sözlükçülerin hazırladıkları sözlükler de var. O sözlüklerin hiçbirinde, TDK sözlüğündeki tuhaflık, yani darbe kavramı bağlamında demokratik olanla olmayanı aynı kefeye koyma yok. Bu da bize TDK’nin sözlükçülükte, devindiği, üretim yaptığı alandan nasıl kopuk, olup bitene sırt çevirmiş ve hatta geri kaldığını da gösteriyor.

TDK dışında taradığım onu Türkçe, ikisi Türkçe-İngilizce sözlükteki tanımların hiçbiri demokratik yollarla bir hükümeti, yönetenleri istifa ettirmeyi darbe olarak görmüyor. Tanımlardaki bir diğer ortak noktaysa, darbeyi yasa dışılık, kanunsuzluk, zor, şiddet vb. ile ilişkilendirmeleridir. Taradığım bu sözlükler içindeki en geniş, en doyurucu tanımsa Pars Tuğlacı’ya ait: “Bir memlekette siyasi kuvvetin tamamını kanunsuz araçlarla ve genellikle silah kuvvetiyle ele geçirmek veya buna kalkışmak. [İng. Coup d’Etat; Fr. Coup d’Etat]” (Pars Tuğlacı, Okyanus 20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük, Pars Yayınevi, 1971, sayfa 513)

TDK Türkçe Sözlük’ün ilk baskısı 1945’de, en son, 11'inci baskısı ise 2011 yılında yapılmış. Yukarıda alıntıladığım tuhaf tanım ilk kez 1998 yılında Sözlük Bilim ve Uygulama Kolu Başkanı Prof. Dr. İsmail Parlatır döneminde dokuzuncu baskıda sözlüğe girmiş. O zamana kadar, yani sekizinci baskıya kadar, siyasi bir terim olarak darbe sözcüğü TDK dışındaki sözlüklerde olduğu gibi, onlara benzer biçimde tanımlanmış. Mesela, TDK Türkçe Sözlük’ün sekizinci baskısında (1988) darbe şöyle verilir: “Bir ülkede zor kullanarak yönetimi devirme işi: Hükümet darbesi.” (sayfa 339)

24-25 Haziran'da Silivri'de görülecek Gezi davasının hakimleri umarım Gezi’yi birçok bakımdan çok haklı bir yurttaşlık itirazı, demokratik bir hak arama eylemi olarak görürler. Gezi’yi TDK Türkçe Sözlük’ünde (11'inci Baskı, 2011) olduğu haliyle, bir darbeye, darbe teşebbüsüne bağlamak, zaten can çekişen demokrasiye çok ağır bir darbe (sarsıcı, kötü duruma düşürücü anlamında), ülkeye, insanlarına çok büyük haksızlık olacaktır.

NOT 1: TDK sözlüklerinden başka taradığım sözlükler:

Pars Tuğlacı, Okyanus 20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük, 1971

Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük (Türkiye Türkçesinin En Büyük Sözlüğü); 2007

Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, 1995

Türkçe Sözlük, Dil Derneği, 2012

D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, 1981

İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2005

Kemal Demiray, Temel Türkçe Sözlük, 1988

Yaşar Çağbayır, Ötüken Türkçe Sözlük, 2007

Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati; Simurg, 2002

Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, TÜBA, 2016

Redhouse Sözlüğü, Türkçe-İngilizce, 1998

A. Vahid Moran, Büyük Türkçe-İngilizce Sözlük, 1985.