YAZARLAR

Diyarbakır'ın kültür mirasının belgelenmesine katkı

DKVD, "Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası: Süryani ve Keldani El Yazmalarının Korunması" projesini tamamladı. Nevin Soyukaya ve Birgül Açıkyıldız'ın hazırladığı kitapta projenin aşamaları ile koruma altına alınan kitaplar hakkında bilgiler veriliyor. Kitap, Süryani-Keldani tarihi ve kültürünü de genel hatlarıyla anlatıyor.

Kaynaklar Diyarbakır'ın tarih boyunca 33 medeniyete ev sahipliği yaptığına işaret ediyor. Bu medeniyetler Diyarbakır'ın yaşamın kesintisiz sürdüğü bir yerleşim birimi olduğunu gösteriyor. Bu medeniyetlere ait izlerin önemli bir kısmı insanın ve zamanın insafsız müdahaleleri sonucunda silindi. Bu, Diyarbakır için bir şansızlık olarak değerlendirilebilir. Bir şansızlık da Diyarbakır'da yapılan arkeolojik çalışmalarla ilgili olarak çıkıyor karşımıza. Çünkü Diyarbakır ve yöresinde yapılan arkeolojik kazılar, kimi zaman ödeneksizlikten kimi zaman da güvenlik gerekçesiyle yeterince yapılmıyor. Şimdiye kadar yapılan arkeolojik çalışmaların ise hem Diyarbakır hem de insanlık tarihi için önemi tartışılmaz.

33 medeniyete ev sahipliği yapan Diyarbakır'ın büsbütün şanssız olduğu söylenemez. Zerzevan Kalesi, Roma yolu, köprüler, ibadethaneler ve sivil mimari örnekleri, Diyarbakır'ın kültürel zenginliğini ifade ediyorlar. Her yıl binlerce insan bu tarihi varlıkları görmek için Diyarbakır'a geliyor.

Ancak söz konusu 33 medeniyet bir tek taşınmaz kültürel varlıklarla Diyarbakır'ı zenginleştirmedi. Dille ve yazıyla da bir kültürel birikim sağladılar. Günümüzde sayıları parmakla sayılacak kadar azalmış Diyarbakır'ın kadim halklarından Süryani ve Keldanilerin kent kültürüne katkı sağlayan yapılarının bir kısmı hâlâ sapasağlam duruyor. İbadethanelerinde ise çok sayıda eser bulunuyor. Bu eserlerin bir kısmı çalınmış ya da uygun koşullarda muhafaza edilmediği için oldukça yıpranmış ve en önemlisi değişik nedenlerle meraklısının ulaşamadığı bir konumda.
Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Derneği (DKVD), Gerda Henkel Vakfı'nın desteği ile kapsamlı "Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası: Süryani ve Keldani El Yazmalarının Korunması" projesi ile en başta Diyarbakır için önemli bir çalışmaya imza attı.

Diyarbakır'ın Belgesel Kültürel Mirası, editörler: Birgül Açıkyıldız, Nevin Soyukaya, DKDV Yayınları, 2024

GÖÇLER DİYARBAKIR'IN KÜLTÜREL BİRİKİMİNİ ZEDELEDİ

Proje kapsamında "Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası" katalog kitabı hazırlayan Nevin Soyukaya ile Birgül Açıkyıldız, sunuş yazısında, Diyarbakır'ın surlarla çevrili Suriçi bölgesinin günümüzden 6 bin yıl önce kurulduğunu ifade ediyorlar. Sunuş'ta şu bilgiler de veriliyor: "Kültür katmanlarının alt alta olduğu kadar yan yana da olduğu bu kentte Ermeni (Katolik, Ortodoks, Protestan), Keldani (Katolik), Kürt (Müslüman, Yezidi), Süryani (Katolik, Nesturi, Ortodoks, Protestan), Şemsi, Türk (Müslüman) ve Yahudiler birlikte yaşam sürmüşlerdir. Kentteki bu çoğulcu yaşam tarzı, kent siluetinin ve kent kültürünün oluşmasını büyük ölçüde etkilemiştir."

Sonra bu çoğulcu yapı nasıl dağılıyor? Bunu da Sunuş'tan okuyalım: "Daha sonra 1940, 1980 ve 1990'larda yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik etkenlerle yurtdışına ve Türkiye metropollerine yapılan göçlerin sonucunda bugün Diyarbakır'da sadece 4 Süryani Ortodoks, 3 Keldani ve 4 Ermeni Ortodoks kalmıştır."

Kim ne derse desin, göçler, Diyarbakır'ın kültürel birikimini ve kimliğini ciddi oranda zedeledi. Yaşı 60'ın üstünde olan Diyarbakırlıların, Ermeni ve Süryani komşularını hatırladıkça kederle iç çekmeleri de biraz bu nedenle. Göçlerin bir kısmı sosyal ve ekonomik nedenlerle gerçekleşti ancak esas nedenin Türkiye hükümetlerinin siyasi kararları sonucunda gerçekleştiğini düşündüğümü belirterek, DKVD'nin projesini dönelim.

'NADİR KİTAPLAR' KATEGORİSİNDE

"Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası: Süryani ve Keldani El Yazmalarının Korunması" projesi, Diyarbakır'daki Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi ve Mar Petyun Keldani Kilisesi kütüphanelerinde bulunan elyazmaları ve belgelerin korunması, muhafaza edilmesi, belgelenmesi, dijital ortama aktarılması ve arşivlenmesini amaçlıyor.

Nevin Soyukaya katalog için yazdığı yazıda, projenin hazırlandığı süreci özetlemiş. Bu yazıya göre projeye Diyarbakır Meryem Ana Kilisesi ve Mar Petyun Keldani Kilisesi Vakfılarının ortaklığında Haziran 2022'de başlanmış. Peki, bütün bu süreçte neler yapıldı? Kütüphane mekanları düzenlendi, konservasyon çalışmaları yapıldı, kitapların ve belgelerin künye çalışması yürütüldü, projenin önemli ayaklarından biri olan dijitalleşme, kitap ve belgelerin kataloglanarak Diyarbakır kent arşivine kaydedildi, koruyucu önlemlerin sürdürülebilirliği için eğitim verildi ve bu bilgileri edindiğim katalog hazırlandı.

Şu bilgi de Soyukaya'nın katalogda yer alan yazısından: "Çalışmaya başlarken yaptığımız sayımlara göre, Süryani Kadim Kilisesi'ne ait olan 374 adet elyazma kitap, 91 adet elyazma varaka, 22 adet elyazma ferman ve menşurlar (Patrikler tarafından gönderilen emir ve diğer resmi yazışmalar), 8 adet belge ile 218 adet matbu kitap ve günümüze ulaşmamış olan Diyarbakır Mar Kozma Kilisesi'nden Meryem Ana Kilisesi'ne devredilen 30 adet matbu kitap ile Keldani Kilisesi'ne ait 19 elyazma kitap, 91 adet elyazma belge ve 916 adet matbu kitabın da projeye dahil edilmesi kararlaştırıldı."

Kitaplar kıymetli çünkü büyük çoğunluğu 17, 18 ve 19. yüzyıllara ait. Vatikan veya Avrupa'daki Katolik kiliseler tarafından Diyarbakır'daki Mar Petyun Keldani Kilisesi'ne gönderilmişti. Bu kitapların kopyaları Avrupa'daki kütüphane kataloglarında da "nadir kitap" kategorisinde bulunuyor.

Bu kitapları kıymetli yapan bir diğer unsur ise şu: 2015'de Suriçi'nde meydana gelen çatışmalardan kurtarılmış olmaları. Mar Petyun Keldani Kilisesi Vakfı yöneticileri, Suriçi'ne girmenin yasak olduğu dönemde Diyarbakır Valiliğinden izin alıp kiliseye gidiyor, ve kitapları kurtarıyorlar. Ancak kiliseye gidenlerin sayısı ve verilen iznin kısa olması nedeniyle kitaplar çuvallarla çıkarılıyor. Yüzlerce kitap Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi’nin bodrumundaki boş bir odaya konuluyor. Yasak ve çatışmalarda tahrip olan kilisenin tadilatı nedeniyle kitaplar bodrum katındaki boş bir odada çuvallar içinde kaldı.

KATALOG YAZILARI, FOTOĞRAFLARI

"Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası: Süryani ve Keldani El Yazmalarının Korunması" projesi gönüllülerin de katkıda bulunduğu çok sayıda kişi tarafından tamamlandı, kitaplar, belgeler koruma altına alındı ve dijital ortama aktarıldı.

Katalog da bu projenin tamamlayıcısı ve tanıtanı olarak hazırlandı. Nevin Soyukaya, katalogda yer alan yazısında proje fikrini ve projenin hayata geçiriliş sürecini anlatıyor. Doç. Dr. Birgül Akyıldız, "Süryani ve Keldani Tarihi ve Kültürü" başlıklı yazısında, Süryani ve Keldanileri genel hatlarıyla anlatıyor. Bu türden bir yazı yer almasaydı, katalog eksik kalırdı.

Doç. Dr. Elif Keser Kayaalp ise "Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi ve Mar Petyun Keldani Kiliselerinin Mimari Özellikleri", araştırmacı Simon Brelaud ise "Süryani/Keldani Literatürü ve Yazım Geleneği" başlıklı makalesiyle projeye destek verdi. Araştırmacı yazar Mehmet Şimşek, "Diyarbakır Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi ve Mar Petyun Keldani Kilisesi Kütüphaneleri" hakkında yazdı. Projeye desteğini esirgemeyen Kırklar Kilisesi Papazı ve araştırmacı yazar Gabriel Akyüz ayrıca "Süryani Öykü Geleneği" yazısıyla katalogda yer aldı.

Katalog 4 dilde, Türkçe, Kürtçe, Süryanice ve İngilizce yayımlandı. Katalog ve bütün proje, Diyarbakır'ın kültürel birikimini daha çok insana ulaştırmayı hedeflediği için 4 dilde hazırlandı, çok sayıda fotoğrafla desteklendi. Bu fotoğrafların bir kısmı proje çalışmasının değişik aşamalarını gösteriyor. Diğer fotoğraflar ise koruma altına alınan elyazma kitap ve belgelerin son hallerini paylaşıyor.

Meraklısı için not: DKVD'nin Nevin Soyukaya ve Birgül Açıkyıldız imzasıyla yayımladığı "Diyarbakır'ın Belgesel Kültür Mirası" kataloğu, DKVD'den temin edilebiliyor. Ancak katalog, yakın zamanda dijital ortama da aktarılacak.


Vecdi Erbay Kimdir?

Mardin, Şenyurt doğumlu. Üniversite eğitimini tamamlayamadı. Çeşitli dergilerde yazıları, şiirleri, öyküleri yayımlandı. On yıla yakın bir süre Özgür Gündem gazetesinin kültür sanat editörlüğünü üstlendi. Çeşitli yayınevlerinde çalıştı. Yayımlanmış iki şiir kitabı var: Kuşkular Zamanı (Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1997), Yaz Sayıklamaları (Piya Kitaplığı, 2003). Öykü kitabı Masalın Ölümü, 2006 yılında Agora Kitaplığı'ndan çıktı. İnatçı Bir Bahar-Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat derleme kitabı Ayrıntı Yayınları’ndan 2012’de çıktı. Şiir: Görülmüştür, Türkiye Barışını Arıyor, General Electric -Halil İncesu karikatür albümü yayıma hazırladığı kitaplardan birkaçı. Diyarbakır'da yaşıyor ve Gazete Duvar bölge temsilcisi olarak çalışıyor.