Îbrahîm Gûrbûz

DUVAR - Di jiyana me ya çandî de bîranîn, ji bo ronîkirina dîrokê cihekî girîng digire. Ji ber ku dîrok, bîra neteweyekê ye. Bîranên nivîskî di nebûna hin belgeyan de, di wergirtina agahiyên nû de, derheqê dîrokê de, rewşenbîrên ku ji bo neteweyekê têdikoşin û li ser mijarên ku ew pê mijûl bûne de xwedî nirxekî mezin in. Loma ezê bi çavê xortekî ku wextekî rastî rewşenbîrekî bêhempa hatiye, ji we re qal bikim.

Sal 1989 bû. Hevalê min Bahoz Şavata bi rêkûpêk diçû mala Mûsa Anter ku bîranînên wî amade bike. Ji ber ku Bahoz Şavata beriya 12'ê Îlonê hevkarê min bû, ew gellek caran dihat ba min. Min navê Mûsa Anter ji doza 49'an bihîstibû û dizanî ku ew rewşenbîrekî kurd ê girîng e. Bahoz Şavata dinivîsandin, sererastkirin û berhevkirina bîranînên Mûsa Anter de tevî Selîm Okçuoglu alîkariya Mûsa Anter dikir. Bahoz digot û dixwest min bi Mûsa Anter bide danasîn. Wê salê min li ser damezrandina NÇM (MKM) bi gellek rewşenbîrên kurd re hevpeyvîn dikir. Min ev pêşnîyara Bahoz Şavata bi kelecanî pêşwazî kir. Gava Bahoz Şavata got ku ew dikare min bi Mûsa Anter û Yaşar Kaya bide danasîn, me bernameyek çêdikir. Bavê Bahoz Şavata, Muhsin Şavata yek ji bersûcên doza 49an bû. Lewma jî hevaltiya Bahoz Şavata bi Mûsa Anter û Yaşar Kaya re hebû. Ev pêşniyar ji bo min derfeteke baş bû. Ez gellek kêfxweşbûm ku bi nirxekî mîna Mûsa Anter re hevdîtinan pêk bînim.

MÛSA ANTER 72 SALÎ BÛ LÊ GELLEKÎ DÎNAMÎK BÛ

Di sala 1989'an de, digel Bahoz Şavata em çûn mala Mûsa Anter li Kartal-Rahmanlarê. Wextekî derengî şevê bû. Mûsa Anter bixwe deriyê malê vekir. Ger ez xelet nebim ji ber ku Mûsa Anter bi tenê bû, wê demê xanî belawela bû. Li her derê pirtûk hebûn. Li ser maseyê qehwê, di beroşan de xwarinên ji herêma Mêrdînê hebûn. Wî em vexwendin ser sifra xwarinê. Wî israr kir ku wî xwarin bi destên xwe çêkiriye û divê em wan xwarinên xweş bixwin. Ji bo ku em wî neşikînin em çi qasî têr jî bûn, me dilê wî nehişt û me xwarin bi kêfxweşî xwar. Xwarinên ku bi destê xwe çêkiribû bi rastî jî xweş bûn. Dûv re me bi hev re sifre paqij kir. Ger ez xelet nebim, me sohbetek kir ku saetek an du demjimêr an sê demjimêr dom kir. Bahoz mîna endamekî malê bû. Wî çay amade kir. Ji ber ku wan di vê malê de bîranînên Musa Anter nivîsandine. Tevî ku Mûsa Anter wê demê 72 salî jî bû, ew gellekî dînamîk bû. Her çend xizm, zarok û xizmên wî dem bi dem bi wî re jî bûn, Mûsa Anter kesekî serbixwe yanê xweser bû ku dikaribû xwarinê çêbike. Dûv re em çûn mala Mûsa Anter a li Kartal-Rahmanlarê, carinan jî ez bi hevjîna xwe Aynurê re diçûm. Di van serdanên me de li ser pirsgirêkên siyasî, çand, wêje û dîroka gelê kurd sohbet dikir. Dema ku di van axaftinan de bûyerek an diyardeyekê vebêje, Mûsa Anter bêguman dîrokê bi referansên felsefî û mîtolojîk vedigot. Amûr û kûrahiya çandî ya bi vî rengî di nifşê rewşenbîrê kurd ê salên 1920, 1930 û 1940an de bêtir diyar dibû. Mînak, em dikarin vê taybetmendiyê di rewşenbîrên kurd ên wekî Feqî Huseyin Sagnıç, Abdurrahman Durre, Melik Fırat û Yaşar Kaya de bi hêsanî bibînin. Bêşik ev zanîna dîrokî, mîtolojîk û felsefî kêfxweşî û çêjek dida sohbeta me.

Ji sala 1991'an û vir de bi Mûsa Anter re me di sazîbûna çanda kurdî de lêkolînên girîng çêdikirin. Bîranînên me yên pir xweş hebûn. Berî ku ez qala vê mijarê bikim, ez girîng dibînim ku bi kurtasî taybetmendiyên Mûsa Anter, xebat û têkoşînên ku ez têgihîştim vebêjim, ji ber ku ewê xebata ku me bi hev re kiriye, ronî bike.

MÛSA ANTER, DI TARIYÊ DE BI WÊREKÎ Û BÊTIRS TÊDIKOŞIYA

Mûsa Anter ji salên 1940î û vir de dest bi têkoşîna kurdan kiriye. Di salên 20an de, di destpêka sedsala 20an de û herwiha di destpêka 1900an de wî têkilî didanî û ji rewşenbîr û siyasetmedarên kurd ên ku li Stenbol, Qahîre, Parîs û Bakur û Rojavayê Kurdistanê şer dikirin, pê îlham digirtin. Mûsa Anter bi gellek rewşenbîrên kurd ên wekî Kamuran û Celadet Bedirxan, Ekrem û Kadri Cemilpaşazadeler, Cegerxwîn, Qedrî Can, Osman Sebri, Seîdê Kurdî, Mehmet Mihri Hilav û Şêx Şefik Arvasi yên ku ji nifşê yekemîn re hevdîtin pêk dianî û di bin bandora wan de dima. Pirs û rexneya ku Mûsa Anter ji Saîdê Kurdî re şandî di civînekê de ku li Stenbolê di sala 1945an de li mala xwezûrê wî, Abdurrahman Zapsu pêk hatî pir balkêş e. Di wê civînê de Şêx Şefik Arvasî û Mehmet Mîhrî Hîlav di nav wan de bûn. Her kes ji wê pirsa Mûsa Anter şaş dimînin. Abdurrahman Zapsu rewşenbîrê kurd yê girîng ê wê demê ye. Seîdê Kurdî ji Abdurrahman Zapsu dipirse ka ev xort kî ye. Dibêje ew zavayê min e. Seîdê Kurdî dibêje ku pêşeroja vî xortî dê pir geş bibe. Rewşenbîrên civînê damezrênerên saziyên kurdî yên ku di destpêka 1900an de hatine damezrandin û nivîskarên sereke, edîtor û nivîskarê Jîn, Cemîyeta Tealiya Kurd, Rojîkurd, Hetawî Kurd, Şark û Kurdistan, Mûsa Anter carinan di mehên havînê de dema ku dibistan di betlaneyê de ye diçû mala apê xwe yê li Rojavayê Kurdistanê. Bêguman pir girîng e ku Mûsa Anter ev nifş nas dikir û ji têkoşîn û ramanên wan haydar bû. Di vê wateyê de divê were xêzkirin ku Mûsa Anter di navbera rewşenbîr û siyasetmedarên kurd ên 1900an de pireke çandî bû. Di dema aşitiya qismî ya di navbera 1908 û 1913an de, rewşenbîrên salên 1900an derfet dîtin ku hejmarek mezin ji sazî û weşanên siyasî û çandî yên kurdî li Stenbolê hatiye sazkirin. Lêbelê heyranok e ku Mûsa Anter di serdema zilmê de di navbera 1920 û 1960an de, ji tevger û sekna xwe negeriya, di tariyê de bi wêrekî û bêtirs têdikoşiya. Serdema zilm, çewisandin, înkar û tunekirinê ya li ser kurdan di sala 1960an de neqediya û heya roja me ya îro jî berdewam dike, her çend dem bi dem pêşketinên qismî jî hebin. Rastiya ku Mûsa Anter em bi nifşê rewşenbîr ê kurdên salên 1900an re kirin yek, ji bo me girîng e ku em bi koka xwe veneqetin û qut nebin. Em dizanin ku îdeolojiya fermî ev sedsal e ji bo jiholêrakirina kurdan û tunekirina zimanê kurdî wan hewldanên mezin pêk tînin û dimeşînin.

Niştecihbûna mecbûrî, qanûna takriri sukûn, plana reforma rojhilatî, qanûna Tunceliyê, qanûna teftîşên giştî, biryarnameyên sansûr û sirgûnê, 1916 dersînorkirin, qirkirin û miştexbûna kurdan, valakirina gundan, projeyên rê, YBO (Dibistana Şevî a Herêmî), erdhej û heta xaniyek ku ciwanên tirk teşwîq bike ku bi ciwanên kurd re bizewicin… Hezar û yek plan û pratîkên wekî peydakirina xwarin û zad, ji bo tunekirina kurdayetî û ziman, çand, dîrok, arkeolojî yan jî tirkkirina kurdan hatin pêkanîn. Di demekê de ku ev pêkanîn qedexe bûn, Mûsa Anter di avakirin û rêvebirina gellek rojname, kovar û wargehên xwendekaran de cih girt û gotar û helbest nivîsandin.

BI HESTÊN KURD Û KURDISTANÎ ÇEKDAR BÛYE

Di serdema ku Mûsa Anter dijiya û têdikoşiya de xwendina kurdolojiyê li Tirkiyê qedexe bû. Dema ku rojhilatnas û kurdologên li Iraq, Îran û gellek welatên din ên cîhanê li her welatî bi hêsanî kurdolojî dixwendin, xwendin û lêkolîna kurdolojiyê tenê li Tirkiyê qedexe bû. Ji bo Mûsa Anter cesareteke mezin bû ku xuya bike û bixwaze dema ku kurmik di vê demê de reş bû xwendina xwe ya kurdî bidomîne. Dema ku vêya dikir, wî di gotinên xwe de henek mîna La Fontaine bikar dianî. Li welatekî ku Musolînî û Hîtler jî ji sepana herî hesas a raman û endezyariya civakî îlham girtine, di nava vê pergalê de meşandina lêkolînên kurdî tenê bi henekî dibe. Bi dîtina min, Mûsa Anter rewşenbîrekî kurd e ku ji destpêkê ve bi hestên kurd û Kurdistanî çekdar bûye. Tevî ku têgihîştina biratiya kurd-tirk di Mûsa Anter de xuya dike, lê ew hesta Kurdistanî ye ku li cîhana wî ya hundirîn serdest e. Ez dikarim bêjim ku Mûsa Anter dixwest ku kurd jî wek miletên din wekhev û serbixwe bin û ev hest pir kûr hîs dikir. Di hevpeyvîneke bi Firat Cewherî re: “Ez dikarim bêjim ku ez nivîskarekî siyasî me. Ez hewl didim ku heya ku ji destê min tê siyasetê di çarçoveyeke mîzahî de şîrove bikim. Kesên li dora min kurd in. Cîhana min Kurdistan e û ew di rewşek xirab de ye, ez bawer dikim ku ez ne kurd bam jî, ezê dîsa jî li ser kurdan binivîsim.” Çawa ku ji van gotinan jî diyar dibe, hesta Kurdistanîbûnê li Mûsa Anter derdikeve pêş. Ez vîya ji xebata xwe ya nêzî çar salan a bi wî re dizanim. Wî eşkere hestên xwe di hundirê xwe de anî ziman û li derve şêwazekê siyasî û dîplomatîk dişopand. Li hember vandalîzma giran a îdeolojiya fermî wekî pergalek, Mûsa Anter ji bo ku kurdan berçav bike û bi mîzah, hişmendî, ziman û vegotinên ezop bizanibe hin destkeftiyan di nav hewldaneke mezin de bû.

Mûsa Anter xwendina xwe ya seretayî li Mêrdînê û ya lîseyê jî li Edeneyê qedand. Ew xwendekarekê pir serkeftî û geş bû. Ji ber ku di dema nîqaşa xwendekarên lîseyê yên li Edeneyê de heqaret li dayîka Ataturk kiriye, lêpirsîn jê re tê vekirin. Paşê di azmûna zanîngehê de Zanîngeha Stenbolê qezanç dike. Dîrok 1941 e. Pêşî dikeve fakulteya edebiyatê, dûv re jî qeyda xwe ya fakulteya huqûqê çêdike. Ew hem xwendekarê zanîngehê ye û hem jî derhênerê Wargeha Xwendekaran a Dîcleyê bû. Xwediyê Wargeha Xwendekarên a Dîcleyê Mustafa Bucak bû. Ew di sala 1944an de bi Hale Xanim, keça Abdurrahim Zapsu re dizewice. Di 1945an de zarokê wî yê yekem, Anter jî dayîk bû. Dema ku di Wargeha Xwendekaran a Dîcle de gerînendetî didomîne, bi Damezrandina Wargeha Xwendekaran a Firatê de jî dixebite. Her çend dibe ku damezrandina van wargehên xwendekaran di destpêkê de wekî karsaziyeke bazirganî xuya bike, lê divê ew di rastiyê de wekî rêxistinên ku parastina ciwanên kurd dikin armanc û ew ji nirxên xwe yên çandî qut nabin, werin dîtin. Rejîma Kemalîst nehişt ku kurd nefesê bigirin û tevgereke herî biçûk jî dişopandin. Di van şert û mercan de divê diyar bikim ku ez parastina çandeke ciwanên kurd û ji ber van gavan wekî xebateke girîng a çanda kurdî dibînim. Mûsa Anter tu carî bêkar nemaye. Wî di sala 1948an de li Stenbolê dest bi weşangeriyê kir. Xebata wî ya yekem weşandina kovara tirkî “Dicle Kaynak” bû. Ew bi Huseyin Dikici re vê kovarê derdixin. Ew bi hev re xwediyê rojnameyê ne. Mûsa Anter jî yek ji girîngtirîn nivîskarên kovarê ye. Kovarê bi giranî bûyer û pirsgirêkên erdnîgariya Kurdistanê vedigot. Rastiyên derbarê pirsa kurd de bêyî navê kurdî hatine nivîsandin. Piştî demekê kovar hate girtin. Demek şûn da wî kovara bi navê “Kovara Şark” di sala 1950an de weşand. Xwedî û berpirsyarê vê kovarê Mûsa Anter bû. Kovarên “Dicle Kaynak” û “Şark Mecmuası” li gorî serdema xwe divê wekî gavên pir wêrek werin dîtin.

Wê demê demokrasiya qismî çêbû, Mûsa Anter ji Stenbolê diçe Amedê. Mûsa Anter bi alîkariya hevalekî xwe yê karsaz kovara bi navê “Şark Postası” diweşîne. Kovar li Amedê rastî eleqeyeke mezin tê û bi tîrajeke mezin tê firotin. Di heman demê de ew pirsgirêka leşkerî çareser dike. Di sala 1959an de ew bi hev re kovara “İleri Yurd” xwediyê wê Abdurrahman Efhem Dolak û berpirsiyarê weşanxanê Canîp Yildirim û bi hev re derdixin. Mûsa Anter jî nivîskarê herî girîng ê kovarê bû. Gotarên ku wî dinivîsandin hukûmet û polîsên siyasî yên wê serdemê aciz dikirin. Ew her dem li dûv xwe diçû.

Di 14ê Tîrmeha 1958an de yek ji xalên girîng ên zivirîna dîroka Kurdistanê ye. Li Iraqê General Abdulkerîm Qasim bi darbeyekê qralê Iraqê Faysal hilweşand. Mela Mistefa Barzanî wê demê sirgûnî Rûsyayê bû. Mela Mistefa Barzanî pêşengê têkoşîna neteweyî ya Başûrê Kurdistanê ye. Ew serokekî ku ne tenê li başûrê Kurdistanê, li hemû beşên Kurdistanê tê hezkirin û eleqedarkirin. General Kasım hay ji vê yekê heye, Mela Mistefa Barzanî, yê ku piştî meşeke dirêj a 72 rojî ji bo xurtkirina hêza xwe, xwe spartiye Rûsyayê û 570 pêşmergeyên pê re dişîne Bexdayê. Di sala 1959an de Mela Mistefa Barzanî tevî heft hevalên xwe di ser Misrê re vedigere Bexdayê. Pişt re pêşmerge bi keştiyê vedigerin Kurdistanê. Mela Mistefa û hevalên wî bi merasimeke mezin têne pêşwazîkirin. General Kasım li ser rêveberiyeke xweser ku Kerkûk jî di nav de ye li hev tên. Di encama vê peymanê de Mela Mistefa Barzanî bi General Abdulkerim Kasım re serhildanek li Mûsilê pêk tînin. Di van bûyeran de çend tirkmen dimirin. Li ser vê yekê cîgirê serbazê teqawîd ê CHP Nîgde Asim Eren ji serokwezîr Adnan Menderes daxwaz dikir ku tola tirkmenên kuştî hilîne û li vir banga tolhidanê li Barzanî dikir. Serok Celal Bayar û musteşarê MÎTê Ergûn Gokdenîz gotin: “Werin em hezar kurdan li meydana Taksîmê bi dar ve bikin da ku ew ji yên din re bibin ders.” Ji aliyekî din ve wezîrê derve yê hukûmetê, Fatîh Rûştû Zorlu dibêje ku ger em ji ber bûyerên 6-7ê Îlonê û sedemên din însiyatîfeke wiha bavêjin, ewê bibe sedema bertekên mezin ên navneteweyî. Lê wan planeke nû xiste tevgerê. Hikûmet li behaneyan digeriya ku vê planên xwe yî nû pêk bînin. Rastiya ku Mûsa Anter di dawiya helbesta “Kimil” de, ya ku wî bi bêgunehî di rojnameya pêş de nivîsandiye, gotiye: “Xemgîn nebe xwişk, niha birayên te mezin dibin ku te ji zirarên mêtingerîyê xelas bikin” û rastiya ku helbest bi kurdî ye, di çapemeniya tirk de hêrsek çêkir. Mûsa Anter hema tê lînçkirin. Operasyon tê destpêkirin û yekîneyên pêwendîdar ên dewletê tevdigerin. Serokê wê demê Celal Bayar, telefon li waliyê Amedê kir û xwest ku serê Mûsa Anter bê pelçiqandin.

DOZA 89AN Û PROVAKASYON

Hikûmeta Adnan Menderes li ser vê bûyerê raporek ji MÎTê daxwaz dike û navnîşek dora 1000 -2500 MÎTê pêşkêşî hukûmetê dike. Yekîneyên pêwendîdar ên dewletê 50 kesên ku di nav wan de derdikevin nas dikin û operasyonê didin destpêkirin. Wekî yek ji bersûcan, Mahmut Emin Batu ji ber xwînbûna zikê xwe mir û 49 kes di girtîgehê de man. Ji ber vê yekê ji vê dozê re “Doza 49an” tê gotin. Doza Mûsa Anter û hevalên wî ku di doza 49an de kesayetiya pêşeng e, ji efûya ku di 26ê Çiriya Pêşîn a 1960î de derketî sûd wernegirtin. Doz heya Nîsana 1964an berdewam dike. Doza ku bi cezayê îdamê ve hatî vekirin ji ber ku delîl û bingehek tunebû bi cezayên cihêreng bi dawî dibe. Îstîxbarata tirk di doza 49an de jî li pey provakasyonên nû bû. Di vê demê de ew hewl dida bahaneyan çêbike da ku bi delîlên çêkirî rewşenbîrên kurd dîsa bicivîne. Di sala 1963an de bi hinceta ku navên Mûsa Anter û xwendekarên kurd ên ji Başûrê Kurdistanê li Stenbolê dixwînin jî li ser notek ku li ser sîxurê erebî Hamavendî hatiye dîtin û lêpirsîn hat dest pê kirin. Di encama vê operasyonê de 23 rewşenbîr û xwendekarên kurd hatin girtin. Mûsa Anter û Yaşar Kaya di nav vê koma girtî de bûn. Dîsa bi tirsandin, lêpirsînan, hucre, îşkence û girtin berdewam kir. Armanc ew bû ku bi tevahî derketina hişmendiya neteweyîya kurdewarî û Kurdayetiyê ji ziman û dîrokê were paqijkirin. Polîtîkaya înkar, tunekirin, asîmîlasyon û tirsandinê ya ku îdeolojiya fermî ji avabûna komarê heta niha li ser kurdan dimeşîne, qet sist nebûye. Her çend car caran hin nermbûn hebin jî, êşa wî gellek caran hate jiyîn. Zîhniyeteke ku hebûna xwe li ser nebûna kurdayetiyê ava kiriye, ne tenê li dijî rewşenbîr û ciwanan, li hember axa, şêx û serokên eşîran jî operasyonan pêk tîne. Mînak, di 1ê Hezîrana 1960an de 485 kes, di nav de Kinyas Kartal, Hasan Dogan, Zeynel Turanli û Mustafa Bucak û serokên êşîrên Ertuşî hatin komkirin û li kampa Sêwasê hatin bicihkirin. Piştî vê vegotina kurt a li ser jiyan û têkoşîna Mûsa Anter, min xwest ku gotara xwe bi vegotina xebata ku me di pêvajoya sazûmankirina çanda kurdî ya 1991an de bi hev re kirî û bîranînên xwe biqedînim.

DAMEZRANDINA NAVENDA ÇANDA MEZAPOTAMYA

Damezrandina NÇMê (MKM) di 1989an de dest pê kir. Pêvajoya damezrandinê, ango avakirina komîteya înîsiyatîfê, cihgirtin, amadekariyên damezrandinê di Îlon 1991an de qediyan. Dîroka vekirinê wekî 26ê Îlonê 1991an hate destnîşankirin. Di damezirandinê de, dê kî bê dawet kirin, sazî dê ji çend beşan pêk were û di van beşan divê kî bixebitin bi awayekî zelal hat dîyarkirin. Ji bo vekirina sazîyê gelek rewşenbîr, hunermend û nivîskar hatin vexwendin. İsmail Beşikci ji ber ku li Enqerê bû nedikarî were. Lê belê Mûsa Anter roja damezrandinê zû gihîşt avahiya hejmar 128 a li Bulvara Taksimê/Tarlabaşiyê. Me wek Komîteya înîsiyatîfê ya NÇMê (MKM) li hev kir ku ne tenê hunermend herwiha zanyarên wek Mûsa Anter, Îsmail Beşikci, Abdurrahman Durre, Feqî Huseyin û Cemşid Bender divê beşdarî navenda çandê bibin. Di felsefeya damezrandina wê de me xêz kir ku NÇMê (MKM) divê saziyeke çandî ya neteweyî be, ji lêkolînên siyasî dûr bisekine û tenê lêkolînên huner, çand û zanistê bike. Me daxuyand ku hunermend, çand û zanyarên li cîhana kurd, bêyî ku li nêrînên xwe yên siyasî binihêrin, divê ramanên xwe yên siyasî li derve bihêlin û balê bikişînin ser hilberîna huner û zanistê di saziyê de. Bi vê armanc û felsefeyê, me vebûnek bi komeke mezin û koma muzîkê ya Koma Çiya di 26ê Îlonê 1991an de, ligel İbrahim Gürbüz wekî serokê desteya rêvebir, Mûsa Anter û hunermend û hevalên rewşenbîr ên ku hat vekirin. Min û Mûsa Anter axaftina vekirinê kir. Axaftina Mûsa Anter pir balkêş bû. Mûsa Anter di dawiya axaftina xwe de ji bo gotina Ehmedê Xanî ya “Şûr û qelem li cem hev be” îşareteke dîrokî ya pir girîng kir. Wekî ku min li jor diyar kirî, min axaftinek li ser armanc û mebestên NÇMê (MKM) kir. Çalakiya me ya vekirinê tevahiya rojê bi çalakiya xwarin û muzîkê berdewam kir. Mûsa Anter wekî zarokekî dilşad bû. Ew tevahiya rojê bi me re ma. Wî coş û şahiya damezrandinê bi me re jiya.

Piştî damezrandina NÇMê (MKM), me pir zû dest bi xebatê kir. Di qonaxa yekem de sê beş hatin afirandin: Beşa Hunerê, Beşa Çandê û Beşa Zanistiyê. Wekî rêveberî, me plansazî kir ku em bi kokên xwe yên dîrokî re bicivin û rewşenbîrên xwe yên nifşê kevn di beşa zanistê de bi cih bikin. Beşa zanistê wekî ziman, edebiyat, dîrok û sosyolojî hat dabeşkirin. Feqî Huseyin Sağnıç serokê beşa ziman bû, Abdurrahman Dürre serokê beşa edebiyatê bû, Cemşîd Bender û Mûsa Anter jî beşa dîrokê, İsmail Beşikci û Mûsa Anter berpirsiyarê beşa civaknasîyê bûn. Her beşê di nava xwe de ders û konferans didan. Mûsa Anter bi giştî mehê carekê li ser wêje, dîrok û felsefeyê ders dida. NÇMê (MKM) di demek kurt de pir mezin bû. Ewqas eleqe hebû. Avahîyê NÇMê (MKM) zêde bû. Ew yekemîn navenda çandî bû ku ji aliyê kurdan ve li Stenbolê hatibû avakirin. Avahiyê heyî êdî têra me nekir. Li ser vê yekê min pêşniyarek ji rêveberiya NÇMê (MKM) re kir ku beşa zanistê wekî Enstîtûya Kurdî veqetînin. Pêşnîyara min hate qebûlkirin. Me nasnameya pargîdanî ya Enstîtûya Kurdî afirand. Piştî ku Feqî Huseyîn û Yaşar Kaya tevlî me bûn, me li cadeya Şîşlî-Rûmelî cihek kirê kir. Me li xwaringeha Rojda wekî civata giştî ya Enstîtûya Kurdî ji bo 40 kesî civîneke xwarinê saz kir. Di vê civînê de desteya damezrînerên Enstîtûya Kurdî ya ji heşt kesan hat hilbijartin. İsmail Beşikci, Mûsa Anter, Feqi Huseyin, Abdurrahman Durre, İbrahim Gürbüz, Cemşîd Bender û Süleyman İmamoglu di komîteyê de cih girtin.

AVAKIRINA ENSTÎTÛYA KURDÎ YA STENBOLÊ

Roja vekirinê ya 18ê Nîsanê 1992an hate destnîşankirin. Gellek hunermendên ji cîhana çand û siyasetê, di nav de İsmet Şerif Vanlı ji derve, Celîlê Celîl, Ordîxanê Celîl ji Ermenîstanê û Mustafa Reşît ji Rojavayê Kurdistanê beşdarî vekirina Enstîtûya Kurdî bûn. Di vekirinê de kesayetên desteya damezrîner yek bi yek axaftin kirin. Mûsa Anter pir bi heyecan bû. Wî behsa heyecana ku wî ji bo avakirina Enstîtûya Kurdî kir û ji niha û pê de pêwîstiya avakirina pirtûkxaneyeke kurdî ya neteweyî kir. Abdurahman Durre helbestek bi coş xwend. Di helbestê de beytên ku Mûsa Anter û İsmail Beşikci rêz dikin, hebûn. Helbesta Abdurrahman Durre bi coş hat çepikandin. Di dema vekirinê de İsmail Beşikci ji bo birîna qurdelê meqesê xwe da Îsmet Şerîf Vanlı. Piştî ku birîna qurdelê qediya, damezrîner û mêvanên ji derveyî welat li ser platformê rêz bûn. Di vê navberê de Îsmet Şerîf Vanlı axaftineke bi rûmet li ser İsmail Beşikci û Mûsa Anter û Enstîtûya Kurdî kir. Pir bandorker bû ku Mûsa Anter piştî axaftinê çengê wî maç kir û rûyê wî maç kir. Atmosfereke hestyarî hebû, ez wê gavê qet jibîr nakim. Hefteyek piştî vekirina Enstîtûya Kurdî, civata wê ya giştî hat lidarxistin. Dê lijneya rêvebir ji nav me di civata giştî de were hilbijartin. Piraniya hevalan dixwestin ku İsmail Beşikci bibe serok. Li aliyê din İsmail Beşikci li dijî derket. Wî got ku divê serokê Enstîtûya Kurdî kurd be û divê bi kurdî biaxive. İsmail Beşikci xala dawîn danî ser serokatiyê. Dîsa di nav me de peyivîn, me bi yek dengî biryar da ku Mûsa Anter wekî serokê Enstîtûya Kurdî guncaw be. Di bin serokatiya Mûsa Anter de lijneyek ji sê kesan hate hilbijartin. Serok Mûsa Anter, Abdurrahman Durre û Îbrahim Gürbüz wekî endamên rêveberî hatin hilbijartin.

Ji aliyê çepê ve İbrahim Gûrbûz, Mûsa Anter, Abdurrahman Durre, Hatip Dicle,
Cemşit Bender, Faik Bulut, Yaşar Kaya, İbrahim Çerim.
Mûsa Anter ne tenê di xebatên NÇMê (MKM) de û damezrandina Enstîtûya Kurdî de cih girt, di heman demê de beşdarî lijneya damezrîner a Weqfa Çanda Kurdî, Weqfa Çanda Mezopotamya û Weqfa Şêx Seîd bû, ku me piştre ava kir lê dadgehê ew red kir. Di nav van rêxistinan de, kesayetên girîng ên zanist, huner û cîhana siyasî ya kurdî beşdar bûn. Siyasetmedarên wekî Melik Fırat, Ahmet Turk, Leyla Zana û zanyar û kesên çandî yên wekî İsmail Beşikci û Mûsa Anter di nav damezrênerên van saziyan de bûn. Rojekê Mûsa Anter, Yaşar Kaya, Feqî Huseyin, Savaş Buldan û Faik Bulut bi hev re li civîna damezrandina Weqfa Çanda Kurd rûniştibûn. Ji desteya damezrîner, ku ez jî endamê wê bûm, hevalên din hebûn. Civîna weqfê diviyabû li avahiyê Enstîtûya Kurdî ya li kolana Rûmeliyê bihata kirin. Li derî xist. İsmail Beşikci hate hundir. Em û Mûsa Anter em tev rabûn ku cih bidin İsmail Beşikci. Pir balkêş bû ku Mûsa Anter, hema ku rabû ser xwe bi rêzdarî pişkoka pêşiyê ya çakêtê xwe girt û cihê xwe da mamoste. Rastiya ku ew ji İsmail Beşikci yê ku 20 sal jê biçûktir e tevî ku 75 salî ye re jî hurmetê digire, îspata mûtewaziya wî bû. Li hember vê rewşê, İsmail Beşikci bi lezûbez li kêleka Mûsa Anter rûnişt. Ji ber ku wî nedixwest ku kesek pir dirêj li bendê bimîne. İsmail Beşikci li kêleka Mûsa Anter rûnişt, destê Mûsa Anter xist nav du destên xwe û mist da. Di vê navberê de Mûsa Anter di nav gel de berê xwe da İsmail Beşikci û got: “Xoca tu qet naşibî tirkan, serê te ne çember e, çavên te ne dirûv in, porê te ne reş, zer e. Hûn ne tirk in, hûn tenê dikarin hîtîtî bin.” Em gişt axivîn. Mamoste keniya û tiştek negot. Sê sal berê İsmail Beşikci dema ku hat Stenbolê careke din hate mala me. Ji nişka ve got: “Îbrahîm, Mûsa Anter çend sal berê ji min re got ku tu naşibî tirkan, tu tenê dikarî hîtîtî bî. Ez difikirim ku Mûsa Anter rast dibêje.” Ez bi gotina Beşikci pir ecêbmayî mam û kêfxweş bûm.

Lijneya rêvebirên Enstîtûya Kurdî dest bi xebatê kir û lijneyek zanistî bi şertê ku rewşenbîr, akademîsyen û nivîskarên hemû nêrînan fikrên xwe yên siyasî li enstîtûyê ferz nekin, hat avakirin. Rewşenbîrên ji gellek derdorên cihêreng ên wekî ji derdora Rizgarîyê Recep Maraşlı, ji derdora Nûbiharê Sabah Kara, ji derdora Medya Gûneşê Felat Dilgeş (Prof. Abdullah Kıran) beşdarî vê komîteya zanistî bûn. Vê rewşê Enstîtûya Kurdî dewlemend kir û nasnameya saziyeke zanistî ya neteweyî da. Divê em vê jî bibêjin ku biryara weşandina kovara Zendê di serdema serokatiya Mûsa Anter de hatiye girtin.

ÊRÎŞÊN LI SER NEWROZA ŞIRNEXÊ

Dema ku ez van xebatan dikim, ez diçim ku mehê carekê di pêvajoya NÇMê (MKM) de û heftiyê carekê jî piştî ku enstîtû vebûye, Mûsa Anter ji Kartal-Rahmanê hildidim. Gava ez diçûm mala Mûsa Anter min zengilê derî lêxist û Mûsa Anter, ku li benda min bû, bi cil û bergan ji qata çaran radikim û wî dibim otomobîla ber derî. Dema ku em gihîştin gerîdeyê, min deriyê paşîn vekir û ew agahdar kir. Her cara ku ez diçûm cem Mûsa Anter, kirasekî û stûmalê hevrîşim û kincekî wî hebû. Herwiha şalek hevrîşim dê li stûyê wî kêm nebe. Xuyabûneke wî ya birêz hebû, cilên arîstokrat, xemilandî bala xwe dida xeml û xemlên wî. Çavê wî jî bi kil bû. Dema ku min digot: “Apê Mûsa tu pir bedew î, tu xort î” dema ku li erebeyê siwar dibû, wî digot: “Rast e, ez çarde salî me.” Mûsa Anter tijî jiyan û mirovekî zehf dilnizm bû. Ew wisa hostayê henekê bû. Piştî ku min Mûsa Anter ji malê girt, ezê li cem Abdurrahman Durre bisekinim û wî jî ji mala wî bînim. Dûv re ezê Yaşar Kaya ji wir û dûv re jî Eşber Yağmurdereli ji Kadıköy-Hasanpaşa dem bi dem bînim enstîtûyê. Eşber Yağmurdereli di desteya damezrîner a Weqfa Çanda Kurdî de bû û parêzeriya Weqfa Çanda Kurdî dikir. Mûsa Anter ku li ser rêya enstîtûyê di rê de, li ser kursiya paşîn rûniştibû, digot: “Ajovanê Kenan Evren leşkerekî bi spiyê, ajokarê min endezyarekî kîmyewî yê bilind e û di heman demê de serokê me jî ye.” Wî dem bi dem ev heneka xwe dubare dikir. Carekê İsmail Beşikci bi me re bû. Li ser beyana Mûsa Anter a li Beşikci, di seyarê de bi henekî digot: “Îbrahîm van rêyan baş dizane, Îbrahîm bi rastî profesorê rêyan e” dipejirîne. Heya em diçûn Enstîtûya Kurdî me fêhm nedikir ku dem çawa bi henek û laqirdîyan derbas dibe.

Di 21ê Adara 1992an de êrîşeke mezin li ser Newrozên Şirnex û Cizîrê bû. Di vê êrîşê de, bi dehan kes hatin kuştin. Ji bo protestokirina vê komkujiyê komek rewşenbîr û hunermend, di nav de İsmail Beşikci, Mûsa Anter, Eşber Yagmurdereli, Feqî Huseyin Sagnıç, Abdurrahman Durre, Bilgesu Erenus û Îbrahîm Gûrbûz li avahîyê HEP a Beşîktaşê dest bi greva birçîbûnê kirin. Piştî ku greva birçîbûnê ya sê rojan bi dawî bû, em bi hev re ji HEP a Beşîktaşê derketin. Me Mûsa Anter, Eşber Yağmurdereli, Abdurrahman Dûrre û İsmail Beşikci bir cihê çalakiyê. Çalakiya me ya greva birçîbûnê di çapemeniyê de gellek bertek nîşan da. Di dawiya greva birçîbûnê de biryara me ev bû ku em çelengeke reş bidin ber civata çapemeniyê ya Cagaloglu û axaftineke kurt bikin. Salên 1990an ew sal bûn ku her roj bi dehan însanên kurd mexdûrên înfazên bêdaraz û kuştinên nediyar dibûn. Çalakgerên greva birçîbûnê kom bi kom li ber konseya çapemeniyê kom bûn. Min axaftina protestoyê kir. Me taca reş danî ber avahiyê. Hema ku em ji cihê bûyerê belav dibûn, yek an du kesan gulên sor da her yekî ji me. Em difikirin ku welatiyekê ev sorgule dane me ku ew me pîroz bike? Derdikeve holê ku polîsan ev sorgul dane me da ku me nîşan bikin. Pênc deqîqe şûn da polîsan dest bi komkirina her kesê ku gulên sor di destên wan de bûn, kirin. Ez û Beşikci mil bi mil li kolanê dimeşiyan. Erebeyeke polêsan hat cem me. Wan hewl da ku min bi tenê bigirin. Min li ber xwe da. İsmail Beşikci nehişt ku ew min bi tenê bigirin. Dema ku polêsan hewl dan ku bi darê zorê min siwar bikin, Beşikci bi min re ma û xwe avête erebeya polêsan a li kêleka min.

GER DEWLETA KURDA HEBÛYA MÛSA ANTER NEDIMIR

Polîsan em birin qereqola Eminonûyê. Me jî dît ku tevahiya koma ku çû ber konseya çapemeniyê bi wesayîtên cihêreng ên polîsan anîn heman qereqolê. Wan em gişt xistin odeyekê. Ji anonsên bêtêl yên polîsan dengê: “Ezbenî terorîstên çalakîsaz hatin girtin” dihat bihîstin. Piraniya kesên ku ji wan re digotin terorîst rewşenbîrên ji 65 salî mezintir bûn. Di nav wan de yê herî ciwan ez û Remzi Çakin bûn. Piştî demekê deriyê odeya ku em tê de hatibûn bicihkirin derî odeyê vebû. Polêsên ku li hundir mêze dike ji polêsên kêleka wî pirsî: “Ma ev terorîst in?” Polîsê li odeyê got: “Erê ezbenî.” Nêzîkî saetekê şûn da derî dîsa vebû. Komîserê qereqola polêsan ji komê ez nîşan dam û ji min xwest ku ez ji odeyê derkevim. Wan dixwest min bigirin. Wan tespît kirin ku ez li pêş meclîsa çapê diaxivim. Ji ber vê yekê wan dixwest min ji bo lêpirsîn an îşkenceyê bigirin. Îsmaîl Beşîkçî, Mûsa Anter û tevahiya komê gotin: “Wê gavê me hemûyan bigrin.” Li ser daxwaza komîserî wan dev ji girtina min berdan. Em şevê li vê odê man. Me şeva xwe bi henekên Mûsa Anter û henekên hin hevalan derbas kir. Henek û sohbetên Mûsa Anter ên bi Bilgesu Erenus re jibîr nebûn. Koma grêva birçîbûnê hema jibîr kir ku ew li qereqola polîsan di vê hawîrdora mîzahî de ne. Yek ji henekên herî xweş ên şevê Mûsa Anter bû ku li Bîlgesuyê da û got: "Ev der taxa te ya tirka ye û ev der jî ya me kurda ye.” Mûsa Anter kesekî pir jixwe bawer bû. Ew mîzahzan û hevalek zana bû. Dema ku diaxivî pir xwezayî tevdigeriya. Wî bêyî sansûr diaxivî. Tevî ku ew di destpêkê de wekî bêrêzî dihate hesibandin, Mûsa Anter ji ber ku wî henek û henekên xwe bi henek bi jêhatîbûneke pir jêhatî pêşkêşî kir dê tu acizîyê neke. Her kesî bi balkêşî li wî dihesand û bi ken pêşwaziya wî dikirin. Mûsa Anter di vekirina Enstîtûya Kurdî de, di pêvajoyên aloziyê yên di navbera me û polîsan de û heta di şert û mercên din ên dijwar de jî, ji bo ku atmosferê aram bike helwesteke wêrek nîşan dida, dema ku polîs tabelaya me daxist hema henekê xwe bi jiyanê dikir.

Ew, yek-du mehên dawî yên beriya şehadeta wî, li Enstîtûya Kurdî dima. Me digot mayîna li enstîtûyê di warê ewlehiyê de ne rehet e, lê dîsa jî wî israr kir ku li enstîtûyê bimîne. Mûsa Anter kesekî kêmdîtî bû ku hemû jiyana xwe ji bo nirxên çanda kurdî terxan dikir. Ew gellekî kêfxweş bû ku di Enstîtûya Kurdî de û di nav pirtûkan de dima. Du roj beriya kuştinê, em bi hev re ji Enstîtûya Kurdî ber bi Taksîmê ve diçûn. Bişeng Uysal bi me re bû. Bişeng li Enstîtûya Kurdî wek dilxwaz dixebitî. Mûsa Anter di rê de ji min re got: “Min ji rêvebiriya Çanda Dîyarbekirê re vexwendnameyek ji bo konferansekê girt. Ez dixwazim biçim. Dîyarbekir di pozê min de asê maye, min pir bêriya wê kiriye.” Min jê xwest ku di van şert û mercan de neçe Amedê. Wî got ku ewê tevî hemû israra me here. Min hîn jî got bifikire û biryarê bide. Hetta min ew hişyar kir: “Her roj li gellek deveran kuştinên ku kiryarên wan nediyar û darvekirinên bêdaraz hene.” Lê ew qayîl nebû. Roja din ez hîn bûm ku ew çûye Amedê. Du roj şûn da xebera şehadeta wî hat. Em şaş û metel man. Wekî Enstîtûya Kurdî, me daxuyanî û protestoyên pêwîst ên çapemenîyê kirin. Me dara çinarê ya sedsalî winda kir, yek ji ronakbîrên kurd ên sembolîk ku di pêkhatina hişmendiya neteweyî ya kurdî de roleke girîng lîst. Ev ji bo kurdan û ji bo mirovahiyê windahiyeke mezin e.

Mûsa Anter nivîskarek û helbestvanekî xwedî hestekî mîzahî bû. Heger dewleta kurdan hebûya Mûsa Anter yê bûbûya fîlozofekî mezin. Ger dewleta Kurdan hebûya Mûsa Anter nedimir.

Ji bo sala 2021ê re nişe: Mûsa Anter, 20ê Îlonê 1992an de li Amedê rastî êrîşekê hat û mir. Mûsa Anter hingî 75 salî bû. Vê nivîsê bi hêvîya gîyanê wî yî pak pê bihese û pê şa bibe min nivîsand. Pêşkêşî giyanê Mûsa Anterî yê pak dikim…

Wergera ji tirkî: Elîf Gûn

Ji aliyê çepê Serhat Bucak, İbrahim Gûrbûz, İsmail Beşikci, Eşber Yagmurdereli, Remzi Çakın, Ramazan Ûlek, Feqi Hûseyin Sagniç, Mûsa Anter, Abdurrahman Durre.

Ji aliyê çepê ve İbrahim Gûrbûz, Mûsa Anter, Abdurrahman Durre, Hatip Dicle, Cemşit Bender, Faik Bulut, Yaşar Kaya, İbrahim Çerim.